Vendimi i Dhomës së Apelit të Gjykatës Ndërkombëtare për Krimet e Luftës në
ish-Jugosllavi në datën 16 nëntor për të liruar dy gjeneralë kroatë nga akuzat
për krime lufte, risjell në qendër të debatit diplomatik, politik, juridik dhe
etik në Ballkan, çështjen e interpretimit të raportit midis shtetit agresor dhe
shtetit viktimë, midis popullit agresor dhe popullit viktimë. Gjeneralët Ante
Gotovina dhe Mladen Markac, si dy drejtues kryesorë të operacionit të ushtrisë
kroate për çlirimin e një pjese të territorit të pushtuar nga ushtria serbe, u
shfajësuan nga akuzat e ngritura kundër tyre dhe u kthyen në atdhe, ku
natyrshëm u pritën si heronj. Domethënia e madhe e vendimit të Gjykatës
Ndërkombëtare është se lufta, që zhvilloi Kroacia me operacionin "Storm"
në verën e vitit 1995, për të çliruar trojet e veta nga forcat pushtuese serbe,
ishte e drejtë.
Në një farë kuptimi, Gjykata Ndërkombëtare për Krimet e Luftës në ish-
Jugosllavi, ICTY, mori një vendim historik, jo thjesht dhe vetëm për dy
gjeneralët, jo thjesht dhe vetëm për Kroacinë, por edhe për rivendosjen e
drejtësisë në Ballkan. Sepse nuk mund të ketë drejtësi të vërtetë dhe as proces
real pajtimi e ripajtimi, nëqoftëse se nuk emërtohen veprat me emrin e vet dhe
nëse nuk marrin penalitetin e domosdoshëm ndërkombëtar shteti dhe forcat
agresore. Ndaj dhe vendimi i ICTY u brohorit me aq ngazëllim në Kroaci dhe u
përshëndet në shtetet e tjera të Ballkanit, ku popujt kanë vuajtur nga
agresionet serbe në vitet '90. Ndaj vendimi i gjykatës u mbështet nga shtetet
dhe qeveritë demokratike në Europë dhe në botë, si një vendim që shkon në
shërbim të së vërtetës juridike dhe historike. Ndaj dhe zëdhënësja e
departamentit të shtetit, Viktoria Nuland, në datën 16 nëntor u shpreh në emër
të Qeverisë amerikane se "Ne mbështesim plotësisht ICTY dhe pranojmë
vendimet e saj".
Ajo që ishte e pritshme, ishte reagimi superemotiv dhe madje histerik, i
udhëheqjes shtetërore të Serbisë, ku edhe presidenti, edhe kryeministri,
shpërthyen në një fushatë sulmesh kundër ICTY, se gjoja ka marrë vendim
politik, se gjoja ka frymë antiserbe, se gjoja po pengon ripajtimin në Ballkan,
etj. Ishte e pritshme, sepse edhe presidenti, edhe kryeministri i tanishëm i
Serbisë janë njerëz të futur në politikë nga paradhoma e Sllobodan Millosheviçit,
arkitektit të luftërave agresive të shtetit serb kundër Kroacisë, Sllovenisë,
Bosnjës dhe Kosovës. Me këto qëndrime kundër ICTY, udhëheqësit e sotëm të
Beogradit mbrojnë të kaluarën e tyre, lidhjet e tyre me padrinon e luftërave të
përgjakshme të viteve '90 në ish-Jugosllavi. Një qëndrim refraktar si
gjithmonë, mbajti qeveria e Rusisë, e cila nëpërmjet një deklaratë të
Ministrisë së Jashtme në 16 nëntor, kritikoi ICTY për politikë antiserbe dhe se
nuk u bën të njëjtin trajtim palëve në konflikt në territorin e
ish-Jugosllavisë.
Nëse do të ishte vetëm apologjia e së kaluarës së errët, kjo do të përbënte
gjysmën e së keqes. E keqja më e madhe është se udhëheqësit e sotëm të Serbisë
nuk janë shkëputur nga mentaliteti kriminal i së kaluarës së tyre. Madje presidenti
nacionalist, Tomislav Nikoliç, edhe pasi u zgjodh president, ndërmori disa
deklarata antikroate, duke shprehur pretendime territoriale ndaj Kroacisë, gjë
që e ka shtyrë presidentin e Kroacisë të refuzojë çdo ftesë serbe për takim me
presidentin Nikoliç.
Qëndrimi ndaj vendimit të tanishëm të ICTY ndan qartë forcat që janë për
rivendosjen e drejtësisë dhe për pajtimin e vërtetë, me forcat që kërkojnë
apologjinë dhe restaurimin e së shkuarës kriminale. Pamjet antitetike që po
shihen në Kroaci dhe në Serbi, ndaj vendimit të tribunalit më të lartë të
OKB-së, tregojnë se nuk kemi të bëjmë thjesht me interpretime të ndryshme të
historisë së marrëdhënieve dypalëshe. Këtu kemi të bëjmë me mënyrën se si
qeveritë konceptojnë ecurinë dhe perspektivën e marrëdhënieve aktuale mes
shteteve në Ballkan. Asnjë shtrembërim faktesh nuk mund të fshehë të vërtetën e
madhe historike se gjithë luftërat agresive në ish-Jugosllavi, si ato ndaj
Kroacisë, ndaj Sllovenisë, ndaj Bosnjës dhe ndaj Kosovës, i organizoi dhe i
zhvilloi ushtria dhe shteti i Serbisë. Ishte ushtria serbe ajo, që u bashkua me
forcat separatiste serbe në Krajinë të Kroacisë, siç ishte po ashtu ushtria
serbe, që u bashkua me forcat separatiste serbe në Bosnje. Luftërat në
ish-Jugosllavi ndaluan falë ndërhyrjes së vendosur të SHBA dhe të NATO-s, të
cilat ndaluan edhe ofensivën e spastrimit etnik serb në Kosovë në vitin 1999.
Qeveritë në Beograd, edhe pas rënies së Sllobodan Millosheviçit, kanë mbajtur
qëndrimin që në konfliktet në ish-Jugosllavi e kishin fajin të gjithë njësoj.
Të gjitha qeveritë serbe, që nga viti 2000 e deri tani mbajnë të njëjtën vijë
shtetërore se për luftërat e përgjakshme në ish-Jugosllavi e kishin fajin të
gjithë, madje e kishin më shumë ata popuj, që deshën të krijonin shtetet e tyre
të pavarura. Kjo ka qenë një linjë për të fshehur të vërtetën e pamohueshme se
shteti i Serbisë ishte shteti agresor kundër Kroacisë, Sllovenisë, Bosnjës dhe
Kosovës.
Teoria e simetrisë së fajit u shpik si një kamerdare shpëtimi e politikës
kriminale të Serbisë së kohës së Millosheviçit dhe ajo synohet të mbahet gjallë
nga shteti dhe diplomacia serbe për të sfumuar përgjegjësinë historike të
Serbisë për krimet kundër njerëzimit në Ballkan. Por duhet pranuar se në çarkun
e kësaj teorie ranë edhe disa qarqe diplomatike e politike europiane, të cilët
menduan se aplikimi i teorisë së fajit të të gjithëve do të lehtësonte procesin
e paqëtimit dhe të pajtimit në rajon. Në të vërtetë, kjo ishte edhe pikënisja e
gabuar e këtij procesi të nevojshëm të pajtimit në ish-Jugosllavi. Sepse në
vend të simetrisë së fajit, përvoja historike europiane këshillon teorinë e
asimetrisë së fajit. Nuk mund të vihen në një plan edhe shteti agresor, edhe
viktimat e tij. Nuk mund të vihen në një plan edhe ushtarakët serbë, që
ndërmorën spastrimet etnike dhe genocidin kundër popujve jo serbë, dhe
ushtarakët e popujve të tjerë, që mbrojtën familjet, shtëpitë dhe trojet e
tyre, që u bënë pre e politikës gjakatare të Millosheviçit. Unë e kam theksuar
edhe në librin tim "Serbia kundër Serbisë", (Tiranë, 2005) se procesi
i pajtimit në ish- Jugosllavi kërkonte një Nuremberg, ku të dënoheshin qartë
shteti agresor dhe kriminelët e luftës, që drejtuan agresionet kundër popujve
joserbë. Sepse, nëse do të ishte organizuar një Nuremberg për kriminelët, që
drejtuan shtetin agresor të Serbisë, sot do të kishim një fazë më të avancuar
të pajtimit në ish-Jugosllavi dhe nuk do të kishim një riardhje në pushtet të
trashëgimtarëve dhe të ëndrrave ekspansioniste të Millosheviçit. Po të kishim
pasur një Nuremberg, nuk do të kishim sot pretendimet e presidentit dhe të
kryeministrit të Serbisë se përse po dënohen në Hagë gjeneralët serbë dhe nuk
po dënohen gjeneralët kroatë. Kjo është njëlloj, sikur të dëgjonim në vitin
1945, se përse nuk po dënohen bashkë me gjeneralët nazistë, edhe gjeneralët
rusë, që pushtuan Berlinin dhe që kapërcyen deri në eksese nivelin e hakmarrjes
ndaj ushtrisë dhe popullit gjerman.
Serbia duhet të pranojë si shtet fajin për krimet e përgjakshme, që ka kryer
ndaj popujve joserbë dhe të kërkojë falje për këtë. Kjo nuk është as ndjenjë
antiserbe dhe as qëndrim antiserb. Sepse edhe dënimi i kriminelëve nazistë të
luftës nuk ishte politikë antigjermane, por politikë kundër krimeve ndaj
njerëzimit.
Asimetria e fajit është impostimi më i qartë i kuptimit dhe i mësimeve të
konflikteve në ish-Jugosllavi. Kjo do të ndihmonte realisht procesin e
europianizimit të Serbisë dhe duhet të ishte një nga kushtet për integrimin e
saj në BE. Është hap i madh dhe historik, që këtë e vulosi Gjykata Ndërkombëtare.
Por do të ishte vërtet një kontribut në paqëtimin e Ballkanit, që këtë ta
kuptonin edhe qeveritë dhe diplomacitë e disa shteteve europiane.
Në fund të fundit, ajo që bënë gjeneralët kroatë, të cilët luftuan për çlirimin
e një pjese të territorit kroat, të pushtuar nga forcat serbe dhe të shpallur
republikë autonome, ishte një shërbim i madh dhe një model historik. Modeli
kroat ishte shërbim i madh edhe për diplomacinë europiane dhe ndërkombëtare, e
cila edhe sot do të shpenzonte energji dhe kohë për t'u marrë me Krajinën, siç
po merret me Serpska republikën dhe Mitrovicën e Veriut.