VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - PRINCI I VOGËLProzë nga ANTOINE DE SAINT EXUPÃ‰RY (1900-1944), përktheu PETRO ZHEJI

I

Kur isha gjashtë vjeç, pashë njëherë në një libër mbi Pyllin e Virgjër me titull: "Ngjarje të rrojtura" një figurë të jashtëzakonshme: një boa duke gëlltitur një bishë të egër. Ja një kopje e këtij vizatimi.

Në libër thuhej: "Boat e kullufitin prenë e tyre të gjithë njëherësh, pa e përtypur e mbllaçitur. Por pas kësaj nuk lëvizin dot dhe gjatë tërë gjashtë muajve sa vazhdon tretja flenë gjumë."

Asokohe, mbaj mend, e vrisja goxha mendjen mbi ato sa ndodhnin e nuk ndodhnin në xhungël dhe bëra me një laps me ngjyrë vizatimin tim të parë. Vizatimin tim numër 1, që ishte ky:

Ua tregova kryeveprën time të mëdhenjve dhe i pyeta në kishin ndonjë çikë frikë kur e shikonin.

Po ata m'u përgjigjën: "E nga se duhet të kemi frikë, nga një kapelë?"

Po në atë vizatim nuk paraqitej aspak një kapelë, por një boa që kishte shkuar në bark një elefant dhe po e treste. Atëherë, që të mëdhenjtë të kuptonin për se qe fjala, thashë të vizatoja edhe të përbrendshmet e boas. Se të mëdhenjtë duan gjithmonë t'ua shpjegosh gjërat, se ndryshe nuk kuptojnë. Vizatimi im numër 2 ishte ky:

Po të mëdhenjtë më këshilluan të hiqja dorë nga vizatimi i boave, qofshin këto shkrehur e shtrirë a qofshin këto ngrehur e kutullaç dhe të merresha përkundrazi me gjeografinë, me historinë, me aritmetikën dhe me gramatikën. Dhe ja kështu ndodhi që unë braktisa që në moshën gjashtë vjeç një karrierë kaq të shkëlqyer, siç ishte ajo e piktorit. Më qe thyer zemra edhe nga dështimi i vizatimit numër 1 dhe nga ai i vizatimit numër 2 e kisha humbur krejt besimin në veten time. Të mëdhenjtë nuk kuptojnë dot vetë dhe është një punë e lodhshme për fëmijët që të rrijnë e t'u shpjegojnë përherë e ngaherë këtë e atë e të gjitha.

M'u desh, pra, të zgjidhja ndonjë zanat tjetër dhe fillova të mësoja kështu të ngisja aeroplanin. Dhe fluturova me të nga pak kudo nëpër botë. Dhe gjeografia, ç'është e vërteta, m'u desh e jo pak... Mësova të dalloja, me një të parë, Kinën nga Arizona. Dhe kjo, kur s'di natën nga t'ia mbash nga shkaku i errësirës, është një gjë që të hyn shumë në punë.

Dhe kështu pata rast gjatë jetës sime pata të ndeshesha me plot njerëz solidë e hijerëndë. Dhe kam jetuar një kohë të gjatë mes të mëdhenjve, duke pasur mundësi t'i shoh e t'i njoh nga afër. Por kjo nuk më shtyu dot prapë ta ndërroja mendimin që kisha për ta, nuk m'u dukën, shkurt, më të mirë!

Kur takoja ndonjë që ishte, sipas mendimit tim, ca më i esëllt e i kthjellët, i tregoja vizatimin tim numër 1, të cilin vazhdoja ta ruajtur akoma. Dhe këtë e bëja vetëm si biçim eksperimenti, për të parë, me fjalë të tjera, në ky njeri ishte apo jo i zgjuar, apo në ishte edhe ai njëlloj si të tjerët. Por ai, pavarësisht kush qe, do të më përgjigjej: "Është një kapelë." Po atëherë edhe unë s'i flisja më as për boa, as për pyje të virgjëra, e as për yje. I vija pas qejfit. Dhe i flisja kështu për brixh, për golf, e ia vërtisja bisedën rreth politikës e rreth kravatave. Dhe atij i vinte mirë që ishte njohur kështu me një njeri kaq, po kaq të arsyeshëm.

II

Rrojta kështu vetëm, pa njeri me të cilin të flisja siç është për të folur, gjer kur, këtu e gjashtë vjet më parë, më ndodhi në shkretëtirën e Saharasë një avari. Dhe, duke mos pasur me vete as mekanikë e as pasagjerë, iu përvesha fill vetëm një riparimi të vështirë. Ishte për mua një çështje jete a vdekjeje dhe uji që kisha me vete, nuk më mjaftonte as për tetë ditë.

Natën e parë u shtriva e fjeta mbi rërë, në një largësi prej një mijë miljesh nga më i afërti vend i banuar. Vetmia ime ishte edhe më e madhe akoma se ajo e një njeriu që, pasi ka shpëtuar për mrekulli nga një anije e mbytur, pluskon fillikat mu në mes të oqeanit mbi një copë partalle. E kuptoni, pra, atëherë edhe vetë se sa shumë u habita kur, porsa zbardhi drita, një zëth i holl e i vockël më zgjoi. Thoshte ai zëthi:

- Vizatomë, të lutem... një qengj!

- Hm!

- Vizatomë një qengj...

Hova përpjetë, si të më kishte rënë rrufeja. Fërkova dhe stërfërkova sytë. Pashë e stërpashë. Dhe ja tek dallova, më në fund një njeri të vockël e të jashtëzakonshëm, që po më sodiste sakaq rëndë-rëndë. Ja dhe portreti më i mirë që më vonë munda t'i bëja. Por ky, afërmendsh, nuk ka si të jetë aq tërheqës e magjiplotë siç ishte vetë modeli. Por s'është faji im. Të mëdhenjtë më patën dekurajuar kaq shumë sa qeshë i vogël, saqë kisha hequr dorë përfundimisht nga piktura dhe s'kisha mësuar pas asaj të vizatoja asgjë, përveç boave të shtrira dhe atyre të mbledhura kutullaç.

E vështroja, pra, këtë fanepsje me sy të zgurdulluar nga habia. Hë, dhe mos harroni se ndodhesha, siç thashë, në një largësi si ndonja një mijë milje nga çdo krahinë e banuar. Por, për çudi, ai vocërraku im s'dukej aspak as si një njeri që ka humbur udhën, dhe as si një njeri që mend po vdes nga uria nga lodhja, a nga etja, a nga frika. Dhe as kishte pamjen e një fëmije të humbur në mes të shkretëtirës, një mijë milje larg nga çdo tokë e banuar. E mblodha së fundi disi veten dhe belbëzova:

- Po... ti këtu?

Po ai më përsëriti shtruar e me të butë, sikur të qe fjala për një punë me shumë rëndësi:

- Vizatomë, të lutem... një qengj...

Kur misteri të habit tej masës, nuk guxon dot të mos bindesh. Prandaj dhe, sado e çmendur që mund të duket kjo në një largësi një mijë milje nga çdo vend i banuar dhe duke u ndodhur, mbi këtë, në rrezik vdekjeje, nxora nga xhepi një fije letër dhe një stilograf. Por u kujtova në atë e sipër se isha marrë kryesisht me mësimin e gjeografisë, historisë, aritmetikës e të gjuhësisë dhe ndaj pra dhe i thashë burravoglit tim (ca si me inat) se s'më vinte ndorësh për të vizatuar.

- S'prish punë, - ma ktheu. - Vizatomë prapë, sidoqoftë, atë qengjin.

Duke mos pasur vizatuar kurrë në jetën time një qengj, bëra përsëri për të një nga të dy vizatimet që qenë të gjitha ato sa unë isha i zoti të vizatoja. Atë të boas kutullaç. Dhe u habita kur dëgjova burravoglin tek më thoshte:

- Jo! Jo! Nuk dua një elefant brenda në një boa. Boa është shumë e rrezikshme dhe elefanti po është tepër kaba. Atje tek unë gjithçka është e vockël, e vockël fare, Unë dua një qengj. Hajt vizatomë, pra, një qengj.

Desha s 'desha, ia vizatova.

Ai e hetoi me kujdes, pastaj më tha:

- Jo! Ky që tani është shumë i sëmurë. Bëmë një tjetër.

I bëra një tjetër.

Miku im buzëqeshi ëmbël e me mirësjellje dhe, pa dashur të më fyente, vërejti:

- Ti e sheh edhe vetë... që ky s'është qengj, por dash. Se ka brirë...

E bëra akoma edhe një herë vizatimin, por edhe këtë radhë, si dhe më parë, nuk u pranua.

- Ky është shumë plak. Unë dua një qengj që të rrojë gjatë.

Atëherë, nga që mu sos durimi si edhe sepse nxitoja t'i përvishesha punës për çmontimin e motorit, katranosa shkrap e shkrup një vizatim ja të tillë:

Dhe i thashë i bezdisur:

- Kjo këtu është një arkë dhe ai qengji yt ndodhet aty brenda.

Por u habita shumë kur vura re se kritikut tim të ri aty e i ndriti fytyra:

- Kështu pikërisht e desha edhe unë! Po mendon ti se ky qengj do të ketë nevojë për shumë bar?

- Pse?

- Sepse atje tek unë të gjitha janë tepër, po tepër të vockla...

- Do t'i mjaftojë. Sepse qengji që të kam vizatuar unë, është edhe ai tepër, po tepër i vogël.

- Po jo veç edhe aq i vogël, - ma ktheu duke ulur kokën mbi vizatimin... - Oh, ja, e zuri gjumi!...

Kështu, në këto rrethana, pra, u njoha unë me princin e vogël.

III

Kaloi shumë kohë para se të merrja vesh se nga vinte. Dhe kjo sepse princi i vogël, që më bënte vetë një qerre me pyetje, të miat sikur nuk i dëgjonte kurrë. Dhe vetëm ca fjalë që ai shqiptoi kot e rastësisht, më zbuluan ca nga ca tërë të vërtetën. Kështu, kur e vuri re për herë të parë avionin (avionin nuk po e vizatoj, sepse ky do të qe për mua një vizatim tepër i ndërlikuar), më pyeti:

- Po ajo plaçkë atje ç'është?

- Nuk është një plaçkë, - i thashë, - po një mjet fluturimi, një aeroplan. Aeroplani im.

Dhe me mburrje i thashë të kuptonte se unë me të fluturoja. Por ai ia bëri i habitur:

- Pse, ju nga qielli paskeni rënë?

- Po, - iu përgjigja përulësisht.

- Ah, po më çuditni...

Dhe princi i vogël këtu ia plasi gazit dhe e bëri këtë me kaq lezet, sa m'i ngriti nervat peshë. Eh, jo, ca njerëz që tallen me fatkeqësitë e tjetrit, mua nuk më pëlqejnë!...

- Pra, nga qielli paske ardhur edhe ti, - shtoi pastaj. - Por nga cili planet vallë?

M'u duk se diktova në të turbull një të çarë në misterin që rrethonte praninë e tij atje dhe befas e pyeta:

- Ti qenke, pra, i ardhur këtu nga një planet tjetër?

Por ai s'm'u përgjigj, po gjithë vështronte ndërkaq avionin tim e gjithë tundte kokën.

- Eh, jo, jo, ti nuk mund të kesh ardhur këtu që nga shumë larg... - tha dhe u zhyt pas asaj në një ëndërritje të gjatë. Më në fund, duke nxjerrë nga xhepi qengjin që i kisha bërë unë, zuri ta sodiste, ashtu i përqëndruar e i harruar, si një send tepër të çmuar.

S'e keni vështirë ta merrni me mend besoj, pas kësaj, se sa më kishte kureshtur ai rrëfimi i tij gjysmak mbi «planetët e tjerë». Pra dhe përpiqesha ta merrja vesh ca më shumë.

- Po ti, o burri im i vogël, nga vjen? Ku e ke shtëpinë? Dhe ku kërkon ta shpiesh vallë këtë qengjin tim?

Ai heshti një hop, i menduar, pastaj m'u përgjigj:

- Të vajti mendja mirë me atë arkën, se natën do t'i zërë vendin e shtëpisë.

- Ta merr mendja. Dhe, në qofsh gjithmonë djalë i mirë do të të jap edhe një litar, që ditën ta lidhësh. Si edhe një hu.

- Ta lidh? - ma ktheu princi i vogël, i revoltuar. - Kjo s'ka kuptim!

- Po në qoftë se nuk e lidh, ai s'dihet pastaj se ku mund të vejë dhe është rrezik se humbet...

Po miku im i vogël këtu ia plasi përsëri gazit.

- E ku do të vejë? - tha.

- S'ka rëndësi se ku. Do të heqë drejt...

- S'prish punë, - ma ktheu rëndë-rëndë,

- se atje tek unë gjithçka është kaq, po kaq e vockël!...

Dhe, ndoshta, pak si i brengosur, shtoi:

- Kush heq drejt, nuk shkon larg.

IV

Kisha mësuar kështu një gjë tjetër me shumë rëndësi, që planeti i tij s'ishte më i madh se një shtëpi!

Po s'kishte përse të habitesha edhe kaq shumë, sepse e dija mirë që përveç planetëve të mëdhenj, si: Toka, Jupiteri, Marsi, Venusi, të cilëve u është vënë një emër, kishte edhe me qindra të tjerë, që ishin herë-herë kaq të vegjël, saqë mezi e me zor të madh diktoheshin dot me teleskop. Kur një astronom zbulon njërin syresh, në vend që t'i vërë një emër, i ngjit përkundrazi një numër. E quan, bie fjala «asteroidi 3251».

Kam arsye bindëse për të besuar se planeti që nga kishte ardhur princi i vogël ishte asteroidi B 612. Ky asteroid ishte parë me teleskop vetëm një herë, dhe pikërisht në vitin 1909, nga një astronom turk.

Ai e kishte provuar ekzistencën e tij në atë kohë në një Kongres Ndërkombëtar të Astronomisë në një mënyrë të shkëlqyer e të hollësishme. Por askush nuk i kishte besuar nga shkaku i rrobave me të cilat qe veshur. Të mëdhenjtë, s'ke ç'i bën, i kanë këto...

Por, për fatin e mirë lë asteroidit B 612, një diktator turk e kish urdhëruar popullin e tij, duke e kërcënuar me vdekje, që të vishej pas mënyrës evropiane. Astronomi e riprovoi zbulimin e tij më 1920, i veshur edhe ai me ca rroba evropiane shumë elegante. Dhe këtë radhë që të gjithë i dhanë të drejtë.

Në tregova ca hollësira të tilla mbi asteroidin B 612 dhe në dekonspirova gjithashtu numrin e tij, këtë e bëra për të mëdhenjtë. Se të mëdhenjve u pëlqejnë shifrat. Kur u flitni për një mikun tuaj, ata nuk ju pyesin kurrë për gjërat më themelore: «Ç'tingull ka zëri i tij? Cilat lojëra pëlqen më tepër? Mos mbledh gjë flutura?» Po ju pyesin, përkundrazi: «Ç'moshë ka? Sa vëllezër e motra ka? Sa peshon? Sa i fiton i ati? «Se vetëm kështu kujtojnë se do të mund ta njohin. Në u thënç të mëdhenjve: «Pashë një shtëpi të bukur me tulla ngjyrë rozë, me ca karafila nëpër dritare dhe me ca pëllumba mbi pullaz...» Këtë shtëpi ata s'e marrin dot me mend, nuk e përfytyrojnë dot. Duhet t'u thuash kështu: «Pashë një shtëpi që kushtonte njëqind mijë franga». Se atëherë, me siguri, do t'ia bëjnë: «Oh, kushedi sa e bukur është!...»

Dhe ja kështu, sikur atyre t'u thuash: «Prova që princi i vogël, ka ekzistuar vërtet, është se ishte magjepsës, se ishte i qeshur, e deshte një qengj. Se, kur do një qengj, kjo është prova më e mirë se ekziston vërtet». Ata do të ngrenë supet dhe nuk kanë për të të përfillur. Por sikur, përkundrazi, t'u thuash: «Planeti nga kishte ardhur, ishte asteroidi B 612», atëherë dije me siguri se ata s'do të dyshojnë më asnjë grimë dhe nuk do të të lodhin më me pyetje. Të mëdhenjtë kështu janë e kështu e kanë. Po s'duhet t'ua vemë re e s'duhet t'ua marrim për të keq. Përkundrazi, të vegjlit duhet të bëjnë me ta, si i thonë fjalës, një sy qorr dhe një vesh shurdh.

Por për ne, për ne që e njohim jetën, numrat janë një pesë me hiç! Do të kisha dashur ta filloja këtë histori ashtu siç fillohen përrallat. Do të më kishte pëlqyer, ta nisja, bie fjala, kështu:

«Na ishte një herë një princ i vogël, dhe rronte ky princi mbi një planet ca pak më të madh nga ai vetë, dhe na kishte nevojë për një mik...» Për tërë ata që e dinë se çfarë është jeta, kjo do të tingëllonte shumë më e vërtetë.

Sepse unë nuk dua që libri im të lexohet ashtu lehtë-lehtë. Se më mblidhet një lëmsh, ja këtu mu në zemër, kur zë e rrëfej këto kujtime. Bëhen gjashtë vjet tani që miku im iku dhe më s'u duk bashkë me qengjin e tij. Dhe, nëse unë po përpiqem tani këtu ta përshkruaj, këtë e bëj vetëm se s'dua ta harroj. Sepse të harrosh një mik, është një mjerim i madh. Se jo të gjithë kanë pasur një mik. Dhe mund të bëhem pastaj si të mëdhenjtë, të cilëve u interesojnë tanimë vetëm shifrat. Kjo është dhe arsyeja që më shtyri të blija një kuti me ngjyra e me lapsa. Punë e rëndë, e rëndë që s'ka ku të shkojë, t'i rivihesh në moshën time vizatimit, kur s'ke vizatuar gjë tjetër tërë jetën tënde, dhe këtë ohu që gjashtë vjeç, veçse një boa të mbledhur kutullaç e një boa të shtrirë! Do të mundohem, po, domosdo, të bëj ca portrete që të jenë sa më shumë të ngjashme. Po që nuk jam krejt i sigurt se do t'ia dal mbanë... Njeriun, fundja, edhe e pikas; por të gjitha të tjerat jo. Pastaj s'jam i qartë dhe ngatërrohem gjithashtu edhe përsa i përket shtatit. Këtu princi i vogël vjen shtatlartë. Atje, përkundrazi, shtatulët. Ashtu dhe rrobat s'më kujtohen mirë. Pra dhe ia mëshoj si të mund, herë mirë e herë keq, shkurt si të më qëllojë. Dhe, së fundi, mund fare bukur të gabohem rëndë edhe në ca hollësira të tjera më të rëndësishme. Po, për këtë mos më vini shumë faj, sepse princi nuk më jepte kurrë ndonjë shpjegim. Ngaqë më bënte, duket, të barabartë me veten e tij. Por unë, mjerisht, s'jam i zoti ta dalloj dot një qengj kur është brenda një arke. Jam ca, mbase, si të mëdhenjtë. Kam zënë duket të plakem.

V

Mësoja për çdo ditë ndonjë gjësend tjetër për planetin, për nisjen, për udhëtimin. Dhe kjo ndodhte lehtë e vetvetiu, duke ndjekur rastësitë e të papriturat e mendimit. Dhe ja, kështu ndodhi që u njoha të tretën ditë edhe me dramën e baobabëve.

Edhe këtë herë, si shumë herë të tjera, ia dija për nder këtë qingjit, se princi i vogël, si t'i qe shpifur një dyshim, u hodh e më pyeti:

- Është e vërtetë që dhentë i hanë shkurret?

- Ashtu po, i hanë!

- Ah! Kjo më gëzon.

Nuk arrita dot ta kuptoja përse kishte vallë kaq rëndësi që dhentë t'i hanin shkurret, Por princi i vogël vijoi:

- Pra ata hanë edhe baobabët!

I vura në dukje princit të vogël se baobabët nuk qenë shkurre, por ca drurë të lartë e të mëdhenj sa një kishë dhe që, edhe sikur të kishte marrë me vete një kope të tërë me elefantë, ata s'do të qenë të zotë t'i bënin gjë fare qoftë edhe një baobabi të vetëm.

Kur i përmenda elefantët, princi qeshi:

- Ah po duhen vënë një mbi një, - tha.

Dhe vërejti me urtësi:

- Baobabi në krye, para se të zmadhohet, është i vogël.

- Po, ashtu. Po përse duhet patjetër që dhentë t'i hanë baobabët?

- Nuk ka si të jetë ndryshe! - ma ktheu sikur të kishte qenë fjala për diçka që ishte vetvetiu fort e qartë dhe s'kishte pra fare nevojë për shpjegime. Po mua m'u desh të vrisja mendjen shumë gjersa arrita të kuptoja thelbin e çështjes. Dhe i dhashë të drejtë, se mbi planetin e princit të vogël kishte, ashtu si mbi çdo planet tjetër, edhe barëra të mira, edhe barëra të këqija. Dhe, rrjedhimisht, edhe farëra të mira barërash të mira, edhe farëra të këqija barërash të këqija. Por farërat janë të padukshme. Ato flenë në fshehtësinë e dheut, gjersa njërës prej tyre i shkrepet të përmendet nga gjumi... Atëherë ajo zë e shtriqet, dhe lind e zgjat e druajtur për nga dielli një brirth të vockël paqësor. Në është fjala për një brirth lakre të egër ose trëndafili, mund ta lësh të mbijë sa e si të dojë. Por, në qoftë fjala për një bimë të keqe, duhet ta shkulësh pa një pa dy që atë çast, porsa që e njeh dhe e kupton se çfarë malli është... E mirë pra, duhet ditur se në planetin e princit të vogël kishte ca farëra të tmerrshme... dhe qenë këto ca farëra baobabi. Dheu i planetit ishte i molepsur syresh. Mirëpo me baobabët puna qëndron kështu: po iu përveshe ca si tepër vonë, s'i heq dot qafe kurrë. Përhapen në tërë planetin. E shpojnë atë me rrënjët e tyre. Dhe në qëlloftë që planeti të jetë tepër i vogël, dhe në rastistë gjithashtu që baobabët të jenë të shumtë në numër, atëherë e shkallmojnë e shkoqin.

- Është çështje disipline, - më thoshte më vonë princi i vogël. - Pasi ke mbaruar në mëngjes tualetin tënd, duhet t'i përvishesh me kujdes edhe atij të planetit. Duhen bërë sytë katër sidomos se mos shkulësh bashkë me baobabët edhe rrënjët e trëndafilave, me të cilat, kur janë ende të njomë, ngjajnë shumë. Është një punë e mërzitshme, por jo veç e zorshme.

Dhe një ditë ai më këshilloi që t'i bëja mbi të gjitha këto një portret të atillë, kaq të përkryer e të hollësishëm, saqë fëmijët t'i kuptonin mirë e bukur të gjitha menjëherë.

- Nëse një ditë do t'ju bjerë që të udhëtoni, - më thoshte, - kjo mund t'ju shërbejë. Herë-herë s'ka ndonjë të keqe në e lënç punën e sotme për nesër. Por, kur është fjala për baobabët, nuk pret puna, se, në u vonofsh, të piu e zeza.

Kam njohur një planet që banohej nga një njeri përtac. Ai kishte lënë pa vënë re një shkurre...

Dhe, sipas atyre që princi më rrëfeu, unë atë planetin e paraqita në vizatim ja, kështu... Nuk më pëlqen t'u bëj njerëzve moral. Por veç, mjerisht, rreziku që i ve vetes kushdo që e humbet rrugën në një asteroid dhe rreziqet që vijnë nga baobabët janë kaq të mëdha edhe kaq të panjohura, saqë, dua s'dua, jam i detyruar në këtë rast krejt të veçantë të vishem me petkun e një moralisti e t'u them prapë e prapë: «Fëmijë, ruhuni nga baobabët!» Dhe, në e kam punuar me kaq merak këtë vizatim dhe në jam lodhur me të kaq shumë, këtë e kam bërë për t'i vënë në dijeni miqtë e mi mbi një rrezik, të cilit i kalojnë pranë, ashtu si unë, pa e ndier e kuptuar. Ia vlente barra qiranë të nxirrej që këndej një mësim i madh dhe i paharrueshëm. Po ndoshta do të më pyetni: Përse vallë në këtë libër nuk ka vizatime të tjera gjithë aq madhore si vizatimi për baobabët? Përgjigjja është fare e thjeshtë: Jam përpjekur, por s'ia kam dalë dot mbanë. Kur vizatova baobabët, më nxiste e më mbante pareshtur ndjenja e një nevoje të ngutshme.

VI

Ah! O princ i vogël, arrita ta kuptoja më në fund, pak nga pak, atë jetën tënde të vogël melankolike. Për një kohë të gjatë ti s'kishe pasur një zbavitje tjetër veç trishtimit të ëmbël që jep soditja e perëndimit të diellit. Dhe këtë

unë e kuptova vetëm ditën e katërt, kur më the:

- Perëndimet e diellit më pëlqejnë pa masë. Hajt vemë t'i shikojmë.

- Po duhet të presim.

- Çfarë të presim?

- Që dielli të perëndojë.

Ti në fillim u habite kaq shumë, kaq shumë, po pastaj qeshe, qeshe me të madhe një copë herë me veten tënd dhe më the:

- Unë kujtoj se jam gjithmonë në shtëpi time!

Dhe kishe të drejtë. Se, kur në Shtetet e Bashkuara është mesi i ditës, dielli, në Francë zë e perëndon, këtë e di tërë bota. Dhe do të mjaftonte të shkoje në Francë brenda një minute për të parë atje perëndimin e diellit. Por, për fat të keq, Franca ndodhet tepër larg. Por mbi atë planetin tënd aq të vogël ty të mjaftonte për këtë të lëvizje karrigen disa hapa. Dhe kështu ti e shihje perëndimin e diellit sa herë që të deshe...

- Një ditë e kam parë perëndimin e diellit dyzet e tri herë!

Dhe, ca më pas, shtove:

- Duhet ta dish se... kur je shumë i trishtuar, pamja e perëndimit të diellit të ngushëllon sadopak...

- Kushedi, pra, sa i trishtuar duhet të kesh qenë atë ditë kur e pe atë dyzet e tri herë. Apo jo?

Po princi i vogël nuk m'u përgjigj.

VII

Ditën e pestë, gjithmonë falë qengjit, perdja e fshehtësisë që mbulonte jetën e princit të vogël, ra. Ai më pyeti papritmas, pa i bërë që më parë udhë fjalës, si të qe fryti i një mendimi që e kishte klloçitur gjatë në heshtje:

- Qengji, gjersa ha shkurret, me siguri do të hajë edhe lulet?

- Qengji ha çdo gjë që i del përpara.

- Edhe lulet me gjemba? - Po. Edhe ato.

- Po atëherë gjembat pse duhen?

Unë këtë nuk e dija. Isha tepër i zënë atë çast se po mundohesha të zhvidhosja një bulon të avionit që ishte shtrënguar me të tepër. Isha helm e vrer, sepse avaria që kishte ndodhur me motorin, po më dukej përherë e më e rëndë dhe uji i pijshëm, që po sosej, ma shtonte edhe më tepër shqetësimin e ma kallte edhe më thellë frikën për ato sa më pritnin ndoshta në një të ardhme të afërt.

- Hë, po gjembat pse duhen?

Princi i vogël, kur pyeste, s'të ndahej, pa i dhënë një përgjigje. Ma kishte sjellë në majë të hundës ai buloni, ndaj dhe ia këputa çapraz:

- Gjembat s'hyjnë fare në punë, po lulet, na tregojnë haptas nëpërmjet tyre, se sa të liga janë!

- Oh!

Dhe, pasi heshti një grimë, u hodh e tha qejfprishur:

- Nuk të zë besë! Lulet janë qenie të dobëta.

Të padjallëzuara. Dhe si të tilla përpiqen ta sigurojnë veten ashtu si munden dhe si u duket më mirë. Dhe ja, me ato gjembat kushedi se si u duket vetja, pandehin se u kalliri tmerrin tërë botës...

Nuk iu përgjigja, se në atë çast po thoshja me vete: «Në qoftë se ky bulon s'do të më dorëzohet akoma, do t'ia këput me çekiç dhe do ta hedh në hava!» Po princi i vogël s'më la prapë të qetë në hallet e mia.

- Dhe kështu pra, ti mendon se lulet...

- Jo, jo! Unë s'mendoj asgjë! - Ja këputa ashtu kot! - Se unë merrem me ca gjëra serioze, jo me ca gjepura!

Më vështroi i habitur.

- Me ca gjëra serioze?!

Unë qëndroja përballë tij me çekiç në dorë dhe me gishta të nxirë nga grasoja, kërrusur mbi një send që atij me siguri i dukej shumë i shëmtuar.

- Po flet njëlloj si të mëdhenjtë!

Më erdhi pak turp dhe u skuqa; por ai vijoi akoma, pa mëshirë:

- Ti po i ngatërron të gjitha... ti të gjitha po i bën lëmsh!

Ishte zemëruar vërtet. Dhe tundte e shkundte në ajër, në inat e sipër, ato krrelat e tij të arta.

- Unë di një planet ku banon një zotëri si një spec i kuq. Ai nuk i ka marrë kurrë erë në jetë të tij një luleje. Dhe s'ka soditur kurrë një yll. Dhe s'ka dashur kurrë një njeri. Dhe s'është marrë kurrë me asgjë tjetër në jetën e tij veçse me mbledhje. Dhe tërë ditën e ditës ai një çikë e një çikë thotë kështu si ti: «Jam një njeri serioz unë! Një njeri serioz». Dhe fryhet sakaq me mburrje. Po ai s'është një njeri, është një kërpudhë.

- Një çfarë?

- Një kërpudhë!

Princi i vogël ishte zbehur tani nga inati.

- Ka disa milionë vjet që lulet prodhojnë ato gjembat e tyre, dhe ka disa milionë vjet që dhentë, megjithatë, i hanë lulet. Po atëherë, si, nuk qenka një punë serioze që të mundohesh të kuptosh si e përse lodhen ato kaq shumë për të nxjerrë ca gjemba që nuk u hyjnë kurrë në punë? Lufta e dhenve me lulet nuk qenka vallë një gjë me rëndësi? A nuk është kjo më serioze dhe më e rëndësishme sesa mbledhjet e njëfarë zotërije rondokop e kuqalash? Dhe sikur unë të njoh një lule të vetme në llojin e saj në tërë botën që nuk ekziston asgjëkundi veç në planetin tim dhe të cilën një qengj mund ta përlajë ndonjë mëngjes, sa hap e mbyll sytë pa e çarë fort kokën, as kjo s'na paska rëndësi?

U skuq, pastaj vijoi:

- Në qoftë se dikush do një lule që s'e ka shoqen në asnjë nga milionë e milionë yje që janë në qiell, kjo mjafton që ky dikushi, kur ta shohë atë, të jetë i lumtur. Dhe thotë ky njeri me veten e vet: «Lulja ime është atje diku...» Por në qoftë se qengji e ha lulen, atëherë për të është njëlloj sikur befas të gjitha yjet të jenë shuar! Dhe si, nuk na qenka me rëndësi kjo?

Nuk mundi të thoshte më tepër. Shpërtheu befas në të qara. Nata ndërkaq kishte rënë. I kisha vërvitur veglat mënjanë. Aq më bënte tani për çekiçin, për bulonin, për etjen e për vdekjen. Në një yll, në një planet, në timin, në Tokë, kishte një princ të vogël, që duhej ngushëlluar! E mora në prehër dhe zura ta përkundja, ta nanuritja e t'i thosha: Lules që do ti, nuk i kanoset ndonjë rrezik... Qengjit unë do t'i vizatoj një mëgojzë... Dhe lules një parzmore... Dhe...» Dhe s'dija më as vetë ç't'i thosha. Më dukej vetja shumë i pazot e i ngathët. Nuk dija se çfarë duhej thënë e çfarë s'duhej thënë... Oh, mbretëria e lotëve është një mister i madh...

VIII

Shpejt mësova ta njihja këtë lule më mirë.

Mbi planetin e princit të vogël kishte pasur gjithmonë disa lule shumë të thjeshta, të stolisura vetëm me nga një radhë petalesh që nuk zinin kurrfarë vendi dhe që nuk pengonin asnjë njeri. Ato shfaqeshin në mëngjes nëpër bar dhe në mbrëmje pastaj fishkeshin. Por veç ajo, ndryshe nga shoqet, kishte mbirë një ditë nga një farë që kishte ardhur aty s'dihej se nga ku, dhe princi i vogël e kishte mbikëqyrur së afërmi këtë filiz që nuk ngjante me asnjë filiz tjetër dhe i kishte qëndruar shumë pranë: mund të qe ndoshta një lloj i ri baobabi. Por shkurrja reshti shpejt së rrituri dhe filloi të gatiste një lule. Princi i vogël, që po ndiqte çast më çast mbirjen e një gonxheje të stërmadhe, e ndiente se që andej bëhej gati të dilte ndonjë mrekulli. Por lulja, fshehur nga çdo sy kureshtar në një dhomëz të blertë, dukej sikur s'kishte kurrë të sosur me atë tualetin e saj. I zgjidhte me kujdes ngjyrat. Vishej mengadalë, i ndreqte petalet një nga një. Nuk deshte të dilte ashtu e zhubrosur siç dalin lulëkuqet. Deshte të shfaqej me rrezatimin e plotë të bukurisë së saj. Ja kështu! Se pse ta fshehim, ishte ca nazemadhe! Dhe ja kështu, ai tualeti i saj misterioz kishte zgjatur ditë e ditë të tëra me radhë gjersa më në fund një ditë prej ditësh, tamam në orën e lindjes së diellit, ja tek u shfaq e u duk më në fund.

Dhe, ndonëse kishte bërë një punë kaq të gjatë e të përpiktë, tha, porsa doli, me një gogësimë:

- Ah! Tani porsa u zgjova nga gjumi... Ju kërkoj ndjesë... S'kam krehur akoma as flokët...

Atëherë princit të vogël, nga entuziazmi, s'iu durua pa thënë:

- Sa e bukur që je!

- Jam, po! - ia ktheu lulja me një zë të ëmbël. - Dhe ki parasysh, - vijoi, - se linda në një çast me diellin.

Princit të vogël nuk iu desh shumë që të kuptonte që s'ishte edhe aq e përulur ajo lule, po ama të joshte kaq shumë, dhe kaq, po kaq shumë të trondiste...

- Është ora besoj e ngrënies së mëngjesit, - shtoi ajo pas pak, - do të kini mirësinë të mendoni pak për mua?...

Dhe si prind i vogël nxitoi i turpëruar të gjente, një kovë me ujë të freskët, që ta flladiste.

Dhe ja kështu, kur në një mënyrë e kur në një tjetër, e kishte munduar ligsht me ato tekat e pareshtura të asaj mendjemadhësisë së saj disi çehrengrysur. Një ditë, për shembull, duke folur për ata katër gjembat e saj, i kishte thënë princit të vogël:

- Le të vijnë, po deshën, tigrat me ato kthetrat e tyre!

- Mbi planetin tim nuk ka tigra, - ia kishte kthyer princi i vogël, - dhe tigrat, pastaj, nuk hanë bar.

- Unë s'jam bar, - ishte përgjigjur lulja me të butë.

- Më ndje...

- Nga tigrat unë s'kam frikë, por rrymat e

ajrit, oh, më tmerrojnë. Nuk ju ndodhet rastësisht ndonjë paravan?

«E tmerrojnë rrymat e ajrit...» Kot atëherë që kjo bimë u njoh me princin e vogël. Paska qenë një lule tepër e ngatërruar...

- Natën do të më vësh nën një glob. Se këtu te ju bëka shumë ftohtë dhe s'bëke dot rehat. Atje ku isha unë, para se të vija këtu...

Por e preu, se kishte ardhur atje në trajtën e një fare. Dhe pra, s'kishte mundur dot të njihej me ca botëra të tjera. Dhe, ashtu sedërvrarë dhe e turpëruar që i kishte shkuar mendja në një gënjeshtër aq të trashë, u koll nja dy herë dhe, si duke dashur ta zinte princin e vogël në faj, tha:

- Hë, po puna e paravanit si u bë?...

- Sa po veja ta kërkoja, po ju nuk kishit mbaruar edhe së foluri, e ja kështu...

Atëherë ajo zuri të kollitej edhe më fort, që princi i vogël ta ndiente edhe më rëndë fajin e tij e të vuante nga brerja e ndërgjegjes edhe më shumë.

Dhe ja pra kështu, princit të vogël, me gjithë vullnetin e tij të mirë dhe me gjithë dashurinë e tij të madhe, i qe shpifur për të një dyshim. I kishte marrë seriozisht ca fjalë pa rëndësi dhe qe bërë kështu një njeri fatkeq.

«Duhej të mos ia kisha vënë veshin, - më hapi zemrën një ditë, - lulet nuk duhen dëgjuar kurrë. Duhen soditur e u duhet marrë erë. Ajo imja e bënte tërë planetin të kundërmonte nga era e mirë, por unë s'dita t'i gëzohesha. Puna e kthetrave, që më kishte inatosur aq shumë, duhej, përkundrazi, të më kishte zbutur e të më prekte...»

Dhe m'u rrëfye akoma:

«Atëherë s'munda e nuk dita të kuptoja dot asgjë! Duhej ta kisha gjykuar pas veprave e jo pas fjalëve. Ajo ishte parfumi dhe drita e jetës sime. Dhe, jo, s'duhej ta kisha braktisur kurrë, kurrsesi! Nuk duhej të kisha ikur e ta lija vetëm! Duhej të kisha qenë aq i zoti, sa ta nuhatja dashurinë e saj, qoftë edhe prapa atyre dredhive të saj të mjera e pa të keq. Lulet janë herë-herë kaq kontradiktore! Po thuaj që isha atëherë tepër i ri, pra, dhe nuk dija ta desha siç duhej.»

IX

Them se kishte përfituar që të arratisej nga shtegtimi i disa shpendve të egër. Atë mëngjes që do të nisej, princi i vogël bëri në planetin e tij ca rregullime. I pastroi me kujdes të dy vullkanet e tij të ndezura. Kishte dy vullkane të ndezura. Dhe kjo i voliste bukur shumë për të ngrohur mëngjesin. Po kishte gjithashtu edhe një vullkan të shuar. Por, ashtu siç e kishte zakon të thoshte: «S'dihet se ç'ndodh!...», pastroi gjithashtu edhe vullkanin e shuar. Po të pastrohen siç duhet, vullkanet digjen dalngadalë e rregullisht, pa hove e shpërthime. Shpërthimet vullkanike janë si ato zjarret e oxhakut, Po, me sa duket, këtu mbi dheun tonë ne jemi tepër të vegjël dhe ja ky është shkaku që nuk dimë t'i kruajmë e t'i qërojmë mirë vullkanet tona. Prandaj dhe na sjellin dhe kaq e kaq dëme e telashe.

Princi i vogël shkuli gjithashtu ca i pikëlluar rrënjët e fundit të baobabëve. Dhe këtë e bëri se nuk besonte të kthehej më kurrë atje. Por të gjitha këto punë të rëndomta shtëpiake se përse iu dukën atë mëngjes si kurrë ndonjëherë të ëmbla e të dashura. Dhe, kur ujiti për herë të fundit lulen dhe e futi nën mburojën e globit, i erdhi papritur për të qarë.

- Lamtumirë, - i tha lules.

Po ajo nuk iu përgjigj.

- Lamtumirë, - tha prapë.

Lulja u kollit. Por jo veç ngaqë ishte ftohur.

- Jam treguar ca budallaqe, - i tha më në fund. - Të kërkoj ndjesë. Qofsh i lumtur!

Ai u habit që nuk e qortoi. Qëndronte atje i çoroditur me globin në hava.

Jo, ai s'e kuptonte përse ajo tani ishte kaq e ëmbël, kaq e qetë...

- Po, kjo është e vërtetë: unë të dua, - i tha lulja. - Por ti, për fajin tim, s'ke kuptuar asgjë. Por kjo nuk ka rëndësi, se edhe ti ke qenë po aq budalla sa unë. Qofsh i lumtur... Dhe lëre globin. Nuk më duhet më...

- Po era...

- Nuk jam ftohur aq shumë sa kujton ti...

Flladi i freskët i natës do të më bëjë mirë. Mos harro se unë jam një lule.

- Po egërsirat...

- Nja dy a tri vemje duhet patjetër t'i duroj, në qoftë se dua të njoh më pas fluturat. Se thonë se është një gjë shumë, po shumë e bukur. Se ndryshe kush do të vijë të më bëjë ndonjë vizitë? Ti s'do të jesh këtu, ti do të jesh larg, ti... Dhe, sa për egërsirat, ato nuk i kam frikë. Kam kthetrat unë.

Dhe tregonte pafajësisht në atë e sipër katër gjembat e saj. Pastaj shtoi:

- Po ç'rri akoma dhe pse e zgjat? Gjersa vendose të ikësh, ik!

Dhe këtë e tha sepse nuk deshte që ta shihja duke qarë. Oh, ishte një lule tmerrësisht krenare...

X

Ndodhej në zonën e asteroideve 325, 326, 327, 328, 329 dhe 330. Pra filloi t'i vizitonte me shpresë se do të gjente atje ndonjë punë me të cilën të kalonte kohën dhe njëkohësisht diç të mësonte.

Në të parin banonte një mbret. Mbreti, i veshur me purpur e me hermelinë, qëndronte ulur në një fron shumë të thjeshtë, po prapë të madhërishëm.

- Ah! Ja një nënshtetas, - ia pat mbreti me ta parë princin e vogël.

Dhe princi i vogël tha me vete të tij:

«Si mundi e më njohu, gjersa nuk më ka parë kurrë?»

S'e dinte se bota mbretërve u paraqitet tepër e thjeshtuar. Të gjithë njerëzit janë për ta nënshtetas.

- Afrohu, se dua të të shoh më mirë, - i tha

mbreti, që krenohej së tepërmi që po bëhej së fundi mbret për dikë.

Princi i vogël kërkoi me sy ndonjë vend ku të ulej, por planeti ishte i zënë tejpërtej nga manteli i mrekullueshëm mbretëror. Qëndroi pra në këmbë dhe, meqenëse ishte i lodhur, hapi gojën e gogësiu.

- Etiketa nuk e lejon që të gogësish përpara madhërisë së tij, - tha mbreti. - Unë ta ndaloj këtë.

- Po unë nuk mundem të mos gogësij, - u përgjigj princi i vogël, i turpëruar. - Sepse kam bërë një udhëtim të gjatë dhe jam pa gjumë...

- Kur qenka kështu, - tha mbreti, - të urdhëroj atëherë të gogësish. Ç'prej vitesh nuk kam parë njeri duke gogësirë. Gogësimat janë për mua ca gjëra fort të kureshtshme, Jepi! Gogësi akoma. Ky është një urdhër.

- Po ju më frikësoni... oh, jo, kështu nuk mundem, - tha princi, i kuq në fytyrë.

- Hm! Hm! - u gjegj mbreti. - Atëherë unë... unë të urdhëroj që edhe të gogësish, edhe të mos gogësish, një herë po, një herë jo...

I merrej ca goja, ç'qe e vërteta, dhe dukej gjithashtu se i kishte mbetur ca qejfi.

Sepse tërë meraku i mbretit ishte si e si që autoriteti i tij të respektohej. Mosbindja ishte një gjë të cilën ai nuk e duronte kurrsesi. Sepse ishte një mbret absolut. Por, urdhrat që jepte ishin të arsyeshme.

«Sikur unë të jepja urdhër, thoshte ai herë pas here, sikur unë t'i jepja urdhër një gjenerali që të shndërrohej në një zog dhe sikur gjenerali të mos bindej, fajin për këtë nuk do ta kishte gjenerali. Faji do të qe në këtë rast imi».

- A mund të ulem? - pyeti princi i vogël me ndroje.

- Të urdhëroj të ulesh, - iu përgjigj mbreti, që tërhoqi madhërishëm një cep të mantelit të tij prej hermelini.

Por princi i vogël po habitej përherë e më tepër. Planeti ishte fare i vockël. Mbi se mbretëronte atëherë mbreti?

- Madhëri... - nisi e i tha, - ju kërkoj ndjesë se guxoj e ju drejtoj një pyetje...

- Të urdhëroj të më drejtosh një pyetje, - nxitoi e tha mbreti.

- Madhëri... mbi se mbretëroni ju?

- Mbi gjithçka, - u përgjigj mbreti fare thjesht.

- Mbi gjithçka?

Mbreti tregoi me një gjest të përkormë planetin, planetet e tjerë dhe yjet.

- Mbi të gjitha këto? - tha princi i vogël.

- Mbi të gjitha këto... - u përgjigj mbreti.

Sepse nuk ishte vetëm një mbret absolut, por ishte gjithashtu edhe një mbret i përbotshëm.

- Po yjet si, ju binden?

- Ta pret mendja, - tha mbreti. - Ato binden menjëherë. Unë nuk duroj askënd dhe asgjësend që ta thyejë sadopak disiplinën. - Princi i vogël u habit nga një pushtet i tillë kaq i madh. Sikur ta kishte pasur ai vetë atë, do të kishte mundur të sodiste jo dyzet e katër, po shtatëdhjetë e dy, në mos gjer edhe njëqind a në mos gjer edhe dyqind perëndime të diellit brenda një dite, pa pasur nevojë kurrë asnjëherë të ndërronte vendin e karriges! Dhe, duke e ndier veten disi të përmalluar e të trishtuar nga kujtimi i planetit të tij të vogël, të braktisur, mori zemër që t'i lypte mbretit një nder:

- Do të desha, - nisi e iu lut, - do të desha të shihja një perëndim dielli... Ma plotësoni, ju lutem, këtë dëshirë... I jepni urdhër diellit që të perëndojë...

- Sikur t'i jepja urdhër një gjenerali që të fluturonte si një flutur lule më lule ose që të shkruante një tragjedi, ose që të shndërrohej në një zog deti, dhe sikur gjenerali të mos e zbatonte këtë urdhër, i kujt do të qe vallë faji, i tij apo imi?

- I juaji, - u gjegj princi i vogël pa ngurruar.

- Pikërisht ashtu. Duhet kërkuar nga sikushi atë që sikushi mund të japë, - vijoi mbreti. - Autoriteti mbështetet, në radhë të parë, mbi arsyen. Nëse ti i jep urdhër popullit tënd që të hidhet në det, ai atëherë do të ngrejë krye. Ndaj pra dhe unë kam të drejtë të kërkoj që të më bindesh vetëm për sa urdhrat e mia janë të arsyeshme.

- Por puna e perëndimit të diellit atëherë si të bëhet? - i rikujtoi kërkesën e tij princi, që, porsa që e bënte një pyetje, nuk ndahej pa marrë një përgjigje.

- Puna e perëndimit të diellit do të bëhet që do të bëhet. Unë do ta pretendoj atë. Por veç do të pres, duke i qëndruar besnik parimeve shkencore të shtetqeverisjes, gjersa kushtet të jenë të mbara për këtë.

- Dhe kjo kur do të ndodhë pikërisht? - pyeti princi i vogël.

- Hm! Hm! - ia bëri mbreti dhe nisi të këshillohej në krye me një kalendar të trashë. - Hm! Hm! Kjo do të ndoooooooooo-dhë aaaaaaaaaa-aty nga... nga.., sonte mbrëma aty nga ora shtatë e dyzet minuta! Dhe ti ke për të parë se sa mirë e bukur do të më binden.

Princi i vogël gogësiu. I vinte keq që dëshira e shfaqur për të soditur një perëndim dielli nuk iu përmbush. Dhe, pos kësaj, kishte zënë gjithashtu edhe të mërzitej nga pak.

- S'kam ç'bëj tjetër këtu, - i tha mbretit. - Po shkoj!

- Mos, - ia priti mbreti, që krenohej së pasuri së fundi një nënshtetas. - Mos ik, do të të bëj ministër!

- Ministër të çfarë gjëje?

- Të... të drejtësisë!

- Po s'ka këtu asnjë njeri për të gjykuar!

- Këtë s'mund ta thuash, - ia ktheu mbreti. - Akoma nuk i kam rënë rrotull tërë mbretërisë sime. Jam goxha plak tani, po ç'e do s'kam vend për një karrocë, dhe, që t'ia marr më këmbë, këtë nuk e bëj dot, se lodhem shumë.

- Oh! Po s'ka asnjeri, ju siguroj, - tha princi i vogël, - jam bindur për këtë vetë me sytë e mi, - dhe në atë e sipër ai u përkul, që të hidhte një sy akoma edhe një herë në anën tjetër të planetit. - As edhe një njeri për be...

- Kur qenka kështu, të mbetet atëherë të gjykosh veten tënde, - tha mbreti. - E kjo është akoma edhe më e vështirë. Është shumë më vështirë të gjykosh veten tënde, sesa të tjerët. Në arrifsh ta gjykosh veten tënde siç duhet, atëherë dije se je vërtet një njeri i mençëm.

- Unë, - ia priti princi, - veten time mund ta gjykoj kudoqoftë dhe nuk është nevoja që të banoj për këtë këtu.

- Hm! Hm! - ia bëri mbreti, - kam arsye të shëndosha të besoj se mbi planetin tim ka bërë diku strofkullën një mi plak. Ja, do ta dënosh atë herë pas here me vdekje. Dhe jeta e tij do të varet kështu nga drejtësia jote. Por, sa herë do ta dënosh, aq herë dhe përnjëherë do ta falësh, se duhet kursyer, duke qenë se është njëckë i vetëm!

- Mua, - u përgjigj princi i vogël, - s'ma ka ënda të dënoj me vdekje, ndaj pra dhe do të largohem që këndej.

- Mos, - u hodh mbreti.

Po princi i vogël, pasi u dha fund të gjitha përgatitjeve, nuk deshi ta hidhëronte mbretin plak dhe mori pra e tha:

- Nëse Madhëria Juaj do patjetër që t'i binden dhe kërkon, pos kësaj, që t'i binden saktë e një më një, le të më japë atëherë një urdhër të arsyeshëm. Le të më urdhërojë, për shembull, që pa shkuar minuta të jem nisur. Kushtet, me sa mund të gjykoj, sikur janë të mbara...

Mbreti nuk u përgjigj dhe princi ngurroi një valë herë, por pastaj psherëtiu dhe ja, u

nis!

- Të bëj ambasadorin tim, - nxitoi të thërriste atëherë mbreti.

Dhe dukej ashtu tepër i pushtetshëm e autoritar.

«Të mëdhenjtë janë të çuditshëm», - mendoi princi i vogël në udhë e sipër.

XI

Planeti i dytë banohej nga një mendjemadh.

- Ah! Ah! Ja një admirues tek po vjen të më shohë! - thirri që nga larg mendjemadhi porsa shqoi princin. Se për mendjemëdhenjtë, të gjithë njerëzit e tjerë s'janë veç admirues.

- Mirëdita! - i bëri zë princi i vogël. - Oh, çfarë kapelë të çuditshme që mbani mbi krye?!

- Këtë e kam që të përshëndet, - iu përgjigj mendjemadhi, - që t'i përshëndet njerëzit kur më brohorasin. Por, mjerisht, këndej nuk kalon kurrë asnjë njeri.

- Ashtu? - tha princi i vogël, që nuk po i binte dot në të.

- Përplasi pra duart njëra me tjetrën, - i tha mendjemadhi.

Princi i vogël i përplasi duart me njera-tjetrën. Mendjemadhi atëherë nderoi përulësisht duke ngritur kapelën.

«Këtu u bëka më qejf se të mbreti», - tha princi i vogël me vete. Dhe rifilloi të përplaste duart. Dhe mendjemadhi rifilloi të përshëndeste duke hequr kapelën.

Pasi u ushtrua ashtu ndonja pesë minuta, princi i vogël u lodh nga ajo lojë monotone.

- Dhe që kapela të bjerë përdhe, - pyeti, - çfarë duhet bërë?

Por mendjemadhi nuk e dëgjoi. Mendjemëdhenjtë dëgjojnë vetëm lëvdatat.

- Hë, si, a nuk më admiron tmerrësisht? - pyeti ai princin e vogël.

- Ç'do të thotë të admirosh?

- Të admirosh, do të thotë të pranosh që unë jam nga të gjithë njerëzit e planetit ai më i pashmi, ai më eleganti, ai më i pasuri dhe ai më mençuri.

- Po ti je fill vetëm mbi këtë planet!

- Nuk prish punë, bëma këtë nder: admiromë sidoqoftë!

- Të admiroj, - tha princi i vogël, duke ngritur pak supet, - po ç'e mirë të vjen ty vallë nga kjo?

Dhe princi i vogël u nis e iku që andej.

«Thuaj si të duash, po të mëdhenjtë paskan qenë vërtet tepër të çuditshëm», - tha me veten e tij, pa ndonjë koment tjetër, në udhë e sipër.

XII

Planeti që vinte më pas, banohej nga një pijanec. Kjo vizitë qe shumë e shkurtër, por ajo i ndolli princit të vogël një pikëllim të madh.

- Çfarë bën ti atje? - i tha ai pijanecit, të cilin e gjeti tek rrinte i heshtur përpara një sërë shishesh bosh e një sërë shishesh plot.

- Pi, - u përgjigj pijaneci, i ngrysur.

- Po përse pi? - e pyeti princi i vogël.

- Që të harroj, - u përgjigj pijaneci.

- Që të harrosh, çfarë? - nuk i ndahej Princi, të cilit kishte zënë e po i vinte keq për të.

- Për të harruar që më vjen turp, - iu rrëfye pijaneci duke ulur kokën.

- Turp nga se? - e pyeti prapë princi, që deshte ta ndihmonte.

- Turp ngaqë pi! - u gjegj pijaneci, që u mbyll përfundimisht në heshtjen e tij.

Dhe princi i vogël iku e shkoi me një pikëpyetje të madhe në kokë.

«Të mëdhenjtë qenkan vërtet shumë, po shumë të çuditshëm», - thoshte me vete në udhë e sipër.

XIII

Planeti i katërt ishte ai i një biznesmeni. Ky njeri ishte kaq i zënë me punë, saqë as nuk e ngriti fare kokën kur erdhi atje princi.

- Mirëdita! - i tha ky. - Cigaren e keni të shuar.

- Tre e dy bëjnë pesë. Pesë e shtatë dymbëdhjetë. Dymbëdhjetë e tre pesëmbëdhjetë. Pesëmbëdhjetë e shtatë njëzet e dy. Njëzet e dy dhe gjashtë njëzet e tetë. S'kam kohë ta ndez. Njëzet e gjashtë e pesë tridhjetë e një. Uf! Bëjnë pra pesëqind e një milionë e gjashtëqind e njëzet e dy mijë e shtatëqind e tridhjetë e një.

- Pesëqind milionë çfarë?

- Si? Pse këtu qenke ti akoma? Pesëqind e një milionë... s'e di... Kam kaq shumë punë!... Jam njeri serioz unë, nuk merrem me broçkulla! Dy e pesë shtatë...

- Pesëqind e një milionë çfarë? - përsëriti pyetjen princi i vogël, që kurrë sa po e bënte një pyetje, nuk ndahej pa marrë një përgjigje.

Biznesmeni ngriti kokën.

- Gjatë pesëdhjetë e katër vjetëve që banoj në këtë planet, vetëm tri herë, mbaj mend, jam bezdisur në punën time. Herën e parë, këtu e njëzet e dy vjet të shkuar, nga një zhu-zhak, që kishte rënë një zot e di që nga. Dhe bënte një zhurmë të tmerrshme, aq sa më kujtohet si tani se vetëm në një mbledhje bëra katër gabime. Herën e dytë, këtu e njëmbëdhjetë vjet të shkuar, nga një krizë reumatizmi. Dhe kjo ndodhi ngaqë rri gjithnjë në një vend, ja përse. Po, domosdo, se nuk kam kohë të bredh andej e këndej, se jam njeri serioz unë. Herën e tretë... ja tani! Hë, ku e lamë? E lamë te... pesëqind e një milionë...

- Milionë çfarë?

Biznesmeni e kuptoi se shpresonte më kot që ta linin rehat.

- Milionë me nga ato sendet e vogla që shihen herë-herë në qiell.

- Me miza?

- Jo, jo, me ca gjëra të vogla që ndriçojnë.

- Me xixëllonja?

- Jo, ç'ne! Me ca nga ato sendet e vogla të praruara që i yshtin ca njerëz duartharë e përtacë në ca ëndërritje të kota.

- Ah! Me yje?

- Pikërisht. Me yje.

- Edhe çfarë u bën t'i këtyre pesëqind milionë yjeve.

- Pesëqind e një milionë e gjashtëqind e njëzet e dy mijë e shtatëqind e tridhjetë e një. Jam njeri serioz unë, unë jam i përpiktë.

- Dhe ç'u bën ti pra këtyre yjeve?

- Çfarë u bëj?

- Po.

- Asgjë. I zotëroj.

- Zotëron yjet?

- Po.

- Po unë kam parë një mbret që...

- Mbretërit nuk zotërojnë asgjë. Ata «mbretërojnë». Dhe kjo është krejt tjetër gjë.

- Dhe përse të hyn në punë ty ky zotërimi i yjeve?

- Që të jem i pasur.

- Dhe përse të hyn në punë aty që të jesh i pasur?

- Që të blej të tjera yje kur del ndonjëri e i zbulon.

«Ky, - tha me vete princi i vogël, - arsyeton pak a shumë si ai pijaneci».

Por i bëri, megjithatë, edhe disa pyetje të tjera:

- Në ç'mënyrë mund t'i zotërosh yjet?

- Hë po, nuk më thua, ato të kujt janë? - ia priti biznesmeni, i nxehur.

- Nga ta di unë të kujt? Të askujt...

- E po atëherë janë të miat, sepse unë i pari i mendova.

- Dhe kjo mjafton?

- Sigurisht. Kur ti gjen një diamant që s'është i askujt, ai është yti. Kur ti gjen një ishull që nuk është i askujt, ai është yti. Kur ti ke i pari një ide, ti e breveton*) atë dhe ajo atëherë është jotja. Dhe ja kështu, edhe unë i zotëroj yjet dhe ato janë pra të miat, sepse askujt para meje nuk i ka shkuar në mend që t'i zotërojë.

- Kjo është e vërtetë, - tha princi i vogël. - Dhe ç'bën ti me to?

- I administroj. I numëroj e i rinumëroj, - tha biznesmeni. - Dhe kjo është një gjë e vështirë. Por unë veç jam një njeri serioz!

Princi i vogël nuk ishte edhe i sqaruar e i kënaqur gjer në fund.

- Unë, po të zotëroj, bie fjala, një shall, mund ta lidh atë në qafë dhe ta marr me vete. Unë, po të zotëroj një lule, mund ta këput dhe ta marr me vete. Por ti yjet nuk mund t'i këputësh!

- Jo, po mund t'i vendos në bankë.

- Domethënë?

- Domethënë se marr e shkruaj mbi një letër të vogël numrin e yjeve të mia. Dhe pastaj e mbyll me çelës këtë letër në një sirtar.

- Dhe kaq është e gjitha?

- Kaq mjafton?

«Qenka diçka për të qeshur, - tha princi i vogël, - dhe në të njëjtën kohë poetike, por aspak serioze.»

Princi i vogël kishte mbi gjërat serioze ca mendime krejt të ndryshme nga ato të të mëdhenjve.

- Unë, - vazhdoi ai të thoshte - zotëroj në lule, të cilën e ujit ditë për ditë. Unë zotëroj tri vullkan e, të cilat i pastroj çdo javë. Sepse pastroj gjithashtu edhe atë që është i shuar. Se s'dihet se ç'mund të ndodhë. Dhe, si për vullkanet, ashtu dhe për lulen time, që i zotëroj, kjo është një gjë e mirë dhe e dobishme. Po ti nuk je për yjet i dobishëm.

Biznesmeni - hapi gojën duke dashur diç të thoshte, po nuk tha asgjë, se nuk gjeti dot asgjë për të thënë, dhe princi i vogël me kaq u nis e shkoi.

«Të mëdhenjtë janë krejt, po krejt të jashtëzakonshëm», - tha shkurt e thjeshtë në udhë e sipër me veten e tij.

----------------

*) Breveton - Përligjërimi së drejtës së autorësisë.

XIV

- Planeti i pestë ishte shumë i çuditshëm. Vinte nga të gjithë planetët ai më i vogli. Atje kishte vend vetëm sa për një fener dhe për një ndezës. Princi i vogël nuk arrinte të kuptonte se përse vallë mund të shërbente diku në një pjesë të qiellit, mbi një planet pa shtëpi, pa popullatë, një fener dhe një fenerndezës. Po prapë, megjithatë, tha me veten e tij:

«Ndoshta ky njeri është i çmendur. Por, sidoqoftë, veç është më pak i çmendur sesa mbreti, sesa mendjemadhi, sesa biznesmeni dhe sesa pijaneci. Puna e tij ka të paktën një kuptim. Kur ai ndez fenerin e tij, kjo është një lloj sikur të ndizte një yll më shumë a sikur të bënte të mbinte një lule. Dhe, kur e shuan fenerin, atëherë lulja apo ylli bie në gjumë. Punë e bukur, jo shaka! Dhe, duke qenë e bukur, është me të vërtetë e dobishme.

Kur zbriti mbi planet, u kthye me respekt nga ndezësi dhe e përshëndeti:

- Mirëmëngjes! Përse e shove fenerin?

- Zbatoj urdhrin, - u përgjigj ndezësi. - Mirëmëngjes!

- Dhe si është urdhri?

- Që të shuaj fenerin. Mirëmbrëma!

Dhe sakaq e rindezi.

- Po përse e ndeze përsëri?

- Zbatoj urdhrin, - u përgjigj ndezësi.

- Unë s'po kuptoj asgjë, - tha princi i vogël.

- S'ka ndonjë gjë të madhe këtu për të kuptuar, - tha ndezësi. - Urdhri është urdhër. Mirëmëngjes!

Dhe e shoi fenerin.

Pastaj fshiu ballin me një shami të kuqe.

- Kam një zanat të tmerrshëm. Dikur ka qenë shumë më i lehtë e i arsyeshëm. E fikja në mëngjes dhe e ndizja në mbrëmje. Kështu që tërë pjesën tjetër të ditës çlodhesha dhe tërë pjesën tjetër të natës flija...

- Po pastaj, urdhri ndryshoi?

- Urdhri nuk ndryshoi, - tha ndezësi. - Dhe ja pikërisht këtu na pjell belaja. Urdhri nuk ndryshoi, por planeti filloi nga viti në vit të vërtitej gjithnjë e më shpejt!

- Edhe atëherë? - tha princi i vogël.

- Dhe atëherë, tani që ai bën një vërtitje në minutë, unë s'kam asnjë sekondë pushim.

E ndez dhe e shuaj fenerin për çdo minutë!

- Sa gjë e çuditshme! Ditët këtu zgjatkan, atëherë një minutë!

- S'është fare e çuditshme, - tha ndezësi. - Se ne kemi tanimë një muaj që po bisedojmë bashkë për këtë.

- Një muaj?

- Po. Tridhjetë minuta. Tridhjetë ditë! Mirëmbrëma!

Dhe ai ndezi sërish fenerin.

Princi i vogël ia nguli sytë dhe ndjeu që ai fenerndezës, që aq përpikmërisht e besnikërisht zbatonte urdhrin e marrë, i kishte hyrë tani në zemër. Iu kujtuan perëndimet e diellit, që edhe ai vetë vente e i kërkonte dikur duke lëvizur karrigen. Deshi t'i vinte mikut të tij në ndihmë:

- E di ç'është... - ia nisi, - unë di një mënyrë për t'u çlodhur sa herë që të duash...

- Eh, ku ma gjen! - ia bëri fenerndezësi. Sepse mund të jesh në të njëjtën kohë edhe besnik, edhe përtac.

Princi i vogël vazhdoi:

- Planeti yt është kaq i vogël, sa ti me tre hapa mund t'i vish rrotull. Kështu pra, mjafton që të ecësh ca më ngadalë, që të jesh e të mbetesh kurdoherë në diell. Kështu, sa herë që do të të teket të pushosh, zër e ec... dhe dita në këtë mënyrë do të zgjatë sa të të dojë qejfi ty.

- Nga kjo unë s'përfitoj ndonjë gjë të madhe, - tha ndezësi. - Se ajo që mua ma ka ënda më shumë, është të fle.

- Po këtë s'e bën dot, - tha princi i vogël.

- Këtë s'e bëj dot, - tha ndezësi. - Mirëmëngjes!

Dhe e shoi fenerin.

«Ky, - tha princi i vogël me veten e tij sa kohë që vijonte udhëtimin e tij më tej, - ky do të përbuzej nga të gjithë të tjerët, nga mbreti. nga mendjemadhi, nga pijaneci, nga biznesmeni. Dhe prapë, është i vetmi që nuk më duket qesharak. Dhe kjo ndodh ndoshta sepse ai merret me diçka tjetër e jo me veten e tij.»

Psherëtiu i brengosur dhe vazhdoi të mendonte: «Ky është i vetmi me të cilin mund të isha bërë mik. Por ç'e do që planeti i tij është me të vërtetë tepër i vogël. Nuk ka vend atje për dy...»

Ajo që princi i vogël s'guxonte t'ia pohonte vetes, ishte tërheqja e madhe që ndiente ndaj atij planeti të bekuar, sidomos për ato një mijë e katërqind e dyzet perëndimet e tij të diellit në njëzet e katër orë!

XV

Planeti i gjashtë ishte një planet dhjetë herë më i gjerë. Banohej nga një zotëri plak që merrej me shkrimin e disa librave të stërmëdhenj.

- Shiko, shiko, ja një eksplorator, - thirri ai duke vënë re princin e vogël.

Princi i vogël u ul e ndenji mbi tryezë e filloi nga pak të gulçonte. Kishte udhëtuar kaq shumë!

- Që nga vjen ti? - e pyeti zotëria plak.

- Ç'është ai libër i madh? - tha princi i vogël. - Çfarë bëni ju këtu?

- Unë jam gjeograf, - u gjegj zotëria plak.

- Gjeograf? Ç'është ky?

- Është një njeri i ditur, që di se ku ndodhen detrat, lumenjtë, qytetet, malet dhe shkretëtirat.

- Kjo qenka një gjë shumë interesante, - tha princi i vogël. - Ky po, ky është zanat i

vërtetë! - Dhe hodhi sytë rreth e rrotull për të parë më mirë planetin e banuar nga gjeografi. Kurrë në jetë të tij s'kishte parë një planet më madhështor.

- Qenka shumë i bukur ky planeti juaj. Do të ketë, thua, edhe oqeane.

- Unë këtë s'kam nga ta di, - u gjegj gjeografi.

- Ah! (Këtu princi i vogël mbeti, siç i thonë fjalës, me gojë hapur!...) Po male?

- Unë këtë s'kam nga ta di, - tha gjeografi.

- Po qytete, lumenj dhe shkretëtira?

- As këtë s'kam nga ta di, - tha gjeografi.

- Po ju jeni gjeograf!

- Ashtu vërtet! - ia ktheu gjeografi, - por veç eksplorator. Dhe unë e ndiej tepër mungesën e eksploratorëve, se s'kam absolutisht as edhe një. Sepse, duhet ditur se nuk është aspak gjeografi ai që merret me numërimin e qyteteve, të lumenjve, të maleve, të detrave, të oqeaneve dhe të shkretëtirave. Gjeografi është një person tepër i rëndësishëm dhe, si i tillë, s'mund kurrsesi të vijë rrotull andej e këndej. Ai nuk largohet për asnjë çast nga zyra e tij. Por ai takohet me eksploratorët. I pyet dhe mban shënime të thënat e kujtimet e tyre. Dhe, nëse kujtimet e ndonjërit prej tyre i duken interesante, gjeografi ndërmerr një sërë hetimesh lidhur me vetitë morale të eksploratorit.

- Përse kështu?

- Sepse një eksplorator gënjeshtar do të bënte që në librat e gjeografit të depërtonin disa gabime katastrofike. Dhe gjithë po ashtu edhe një eksplorator pijanec.

- Përse vallë? - pyeti princi i vogël.

- Sepse pijanecët i shohin sendet dy nga dy. Dhe atëherë, gjeografi do të shënonte, bie fjala, dy male atje ku në të vërtetë ka vetëm një.

- Unë njoh dikë që do të ishte patjetër një eksplorator i keq.

- Ka mundësi. Kështu pra, vetëm kur vetitë morale të eksploratorit duket se janë të mira, fillojnë hetimet mbi zbulimin e tij.

- Shkojnë dhe e shikojnë?

- Jo. Kjo do të qe shumë e lodhshme dhe e ngatërruar. Jo, por kërkohet nga eksploratori që të japë disa prova. Në qoftë se është fjala, për shembull, për zbulimin e një mali të lartë, kërkohet që të sjellë që andej disa gurë të mëdhenj.

Këtu gjeografi befas hovi përpjetë, sikur diç t'i kujtohej.

- Ah, po ti vjen që së largu! - thirri. - Ti je një eksplorator! Përshkruamë, pra, atëherë planetin tënd!

Dhe gjeografi, pasi hapi një regjistër, filloi të mprihte lapsin. Të thënat e eksploratorit shënohen në krye me laps, dhe vetëm më pas, pasi eksploratori të ketë dhënë provat e duhura, ato shkruhen përfundimisht me penë.

- E po? - ia bëri gjeografi.

- Oh! Atje tek unë, - tha princi j vogël, - s'ka ndonjë gjë interesante, çdo gjë atje është shumë. shumë e vockël. Unë kam tri vullkane. Dy vullkane në veprim e sipër, dhe një tashmë të shuar. Por, prapë, s'dihet se ç'mund të ndodhë.

- Ashtu vërtet, nuk dihet se ç'mund të ndodhë!... - ia ushqeu fjalën gjeografi.

- Kam gjithashtu edhe një lule.

- Ne lulet nuk i shënojmë, - tha gjeografi.

- Po përse? Ajo është më e bukura nga të gjitha lulet sa janë!

- Sepse lulet janë kalimtare.

- Si «kalimtare»?

- Gjeografitë, - tha gjeografi, - janë nga të gjithë librat ata më të vyerit. Atyre nuk u ikën moda kurrë. Ndodh fort rrallë që një oqean të zbrazet e të humbasë tërë ujin e tij. Ne shkruajmë, pra, kështu për disa gjëra të përjetshme.

- Por vullkanet e shuara mund të zgjohen, - ia preu fjalën princi i vogël. - Çfarë do të

thotë «kalimtare»?

- Janë a s'janë të shuara, janë a s'janë të zgjuara ato vullkanet, për ne është njëlloj, - ta gjeografi. - Ajo që ka rëndësi për ne, është mali. Ai nuk ndryshon kurrë.

- Por, nuk më thatë, çfarë do të thotë «kalimtare»? - përsëriti pyetjen princi i vogël, që, sapo e bënte një pyetje, s'ndahej pa marrë një përgjigje.

- Kjo do të thotë «që i kanoset një zhdukje e afërme».

- Lules sime iu kanoska, pra, një zhdukje e afërme?

- Sigurisht.

«Lulja ime është kalimtare, - tha princi i

vogël me vete, - dhe për t'u mbrojtur nga bota ka vetëm katër gjemba! Dhe unë e kam lënë fill vetëm.»

Ishte hera e parë që i vinte keq, që pendohej... Por shpejt e mblodhi veten.

- Ju çfarë më këshilloni të vizitoj? - pyeti.

- Planetin Tokë, - iu përgjigj gjeografi. - Flasin shumë e mirë për të...

Dhe princi i vogël u nis e shkoi gjithë duke sjellë ndër mend një çikë e një çikë lulen e tij.

XVI

Planeti i shtatë ishte, pra, Toka. Toka nuk është një planet dokudo! Ajo ka njëqind e njëmbëdhjetë mbretër (pa harruar afërmendsh mbretërit zezakë), shtatë mijë gjeografë, nëntëqind mijë biznesmenë, shtatë milionë e gjysmë pijanecë, treqind e njëmbëdhjetë milionë mendjemëdhenj, shkurt e me një fjalë, dy miliardë të mëdhenj.

Që të keni një ide mbi përmasat e Tokës, ju them se, para se të shpikej elektriciteti, tokësorët detyroheshin të mbanin mbi të gjashtë kontinentet të marra se bashku një ushtri të tërë me gjashtëdhjetë e dy mijë e pesëqind e njëmbëdhjetë ndezës fenerësh.

Të para nga disi më larg, të gjitha këto të bënin një përshtypje të jashtëzakonshme. Lëvizjet e kësaj ushtrie drejtoheshin e rregulloheshin si ato të baletit të një opere. Vinin në krye ndezësit e fenerëve të Zelandës së Re dhe të Australisë, të cilët, pasi i ndiznin fenerët e tyre, binin pastaj të flinin. Dhe atëherë u vinte radha të hynin në valle fenerndezësve të Kinës dhe të Siberisë. Pastaj edhe ata fshiheshin e zhdukeshin prapa perdeve. Dhe atëherë e kishin radhën ndezësit e fenerëve të Rusisë dhe të Indisë. Pastaj ata të Afrikës dhe të Evropës. Më pas ata të Amerikës së Jugut. Pastaj ata të Amerikës së Veriut. Dhe ata s'gabonin kurrë asnjëherë radhën e të hyrit në skenë dhe të dalurit prej saj. Dhe e gjithë kjo ishte diçka me të vërtetë madhështore.

Princi i vogël, kur u ndodh mbi tokë, u habit, se s'pa rreth e rrotull asnjeri. Tha njëherë se mos kishte gabuar planet, kur një unazë ngjyrëhëne lëvriu diku atje nëpër rërë.

- Mirëmbrëma! - përshëndeti princi i vogël në tym.

- Mirëmbrëma! - ia ktheu gjarpri.

- Mbi cilin planet kam rënë kështu? - pyeti princi i vogël.

- Mbi Tokën, në Afrikë, - u përgjigj gjarpri.

- Ah!... Po si, nuk paska mbi Tokë asnjë njeri?

- Këtu është shkretëtirë. Në shkretëtirë s'ka njeri. Toka është e madhe, - tha gjarpri.

Princi i vogël u ul atje mbi një gur dhe ngriti sytë nga qielli.

- Ndoshta, ku ta dish, yjet bëjnë dritë, që secili të mund të gjejë të tijin. Ja, vështro atje planetin tim. Mu mbi kokën tonë. Por sa larg veç është!

- Qenka shumë i bukur, - tha gjarpri. -Ti ç'deshe që erdhe këtu?

- Ashtu pata ca ngatërrese me një lule, - tha princi i vogël.

- Ah! - ia bëri gjarpri.

Dhe më s'folën një copë herë të gjatë.

- Ku janë njerëzit? - e theu më në fund heshtjen princi i vogël. - Këtu në shkretëtirë sepërse e ndien veten pak si të vetmuar...

- Mund të ndihesh i vetmuar edhe mes njerëzve, - tha gjarpri.

Princi i vogël e vështroi dhe e hetoi gjatë.

- Çudi kafshë paske qenë, - i tha më në fund, - vjen e hollë, e hollë sa një gisht...

- Por jam veç më e fuqishme edhe se gishti i një mbreti, - tha gjarpri.

Princi i vogël vuri buzën në gaz.

- Oh, jo, ti nuk je edhe aq e fuqishme... as këmbë nuk ke... s'mund, pra, as të udhëtosh.

- Unë mund të të shpie më larg sesa një anije, - tha gjarpri.

Ai u spërdrodh rreth syrit të këmbës të princit të vogël si një byzylyk i artë.

- Atë që prek unë, ia kthej tokës që nga ka dalë, - vazhdoi. - Por ti je i kulluar dhe vjen nga një yll...

Princi i vogël nuk tha asnjë fjalë.

- Ti ma këput shpirtin, më dukesh i dobët mbi këtë Tokë prej graniti. Dhe, në të ka grirë malli për planetin tënd dhe je penduar që u largove që andej, dije se unë një ditë mund të të ndihmoj... Unë mund...

- Oh! E kuptoj fare mirë se ç'do të thuash, - ia ktheu princi i vogël, - po përse flet vazhdimisht me enigma?

- Unë i zgjidh ato që të gjitha, - tha gjarpri.

Dhe heshtën pas asaj që të dy.

XVIII

Princi i vogël përshkoi tërë shkretëtirën dhe s'ndeshi tjetër gjatë tërë asaj rruge veçse një lule. Një lule me tri petale, një lule pesë me hiç...

- Mirëdita! - e përshëndeti princi.

- Mirëdita! - ia ktheu përshëndetjen lulja.

- Ku janë njerëzit? - e pyeti princi i vogël njerëzishëm.

Lulja kishte parë një ditë tek kalonte andej një karvan.

- Njerëzit? Ekzistojnë syresh besoj vetëm si ndonja gjashtë a shtatë. Po dhe ata ka vite që s'i kam parë. Dhe s'di se ku duhet kërkuar që t'i gjesh. Era i degdis andej e këndej. Se s'kanë rrënjë, dhe kjo është për ta një e keqe e madhe.

- Lamtumirë! - tha princi i vogël.

- Lamtumirë! - tha lulja.

XIX

Princi i vogël zuri të ngjitej mbi një mal të lartë. Të vetmet male që kishte njohur në jetë të tij, qenë të tri vullkanet, të cilat s'i vinin as gjer në gju. Si edhe vullkanin e shuar, të cilin e përdorte si stol. «Nga një mal kaq i lartë, siç është ky këtu, - tha, pra, me vete, - do të rrok njëherësh e me një të parë tërë planetin dhe të gjithë njerëzit...» Por nuk pa veçse ca shkëmbinj të rrëpirë, të hollë e të mprehtë si koka gjilpëre.

- Mirëdita! - ia këputi në tym.

- Mirëdita... mirëdita... mirëdita... - iu gjegj jehona.

- Kush jeni ju? - tha princi i vogël.

- Kush jeni ju... kush jeni ju... kush jeni ju... - iu gjegj jehona.

- Hajt bëhemi miq, unë jam vetëm, - tha.

- Unë jam vetëm... unë jam vetëm... unë jam vetëm,.. - u përgjigj jehona.

«Sa planet i çuditshëm! - mendoi. - «Qënka tejpërtej i thatë e tejpërtej me maja, e tejpërtej i kripur. Dhe njerëzit s'paskan pikë fantazie. Përsëritin atë që u thua... Kurse ajo lulja atje tek unë, fliste gjithnjë e para...»

XX

Po ndodhi që princi i vogël, pasi eci e eci për një kohë të gjatë përmes rërave, përmes shkëmbinjve e përmes borërave, diktoi më në fund një rrugë. Dhe rrugët dihet venë të gjitha ndër njerëz.

- Mirëdita! - tha.

Ishte një kopsht me trëndafila, - Mirëdita! - thanë trëndafilat.

Princi i vogël i vështroi. I shëmbëllenin që të gjitha lules së tij.

- Cilat jeni ju? - i pyeti i habitur.

- Ne jemi ca trëndafila, - iu përgjigjën trëndafilat.

- Ah! - ia bëri princi i vogël...

Dhe u ndje shumë fatkeq. Lulja e tij i kishte thënë se ishte e vetme në llojin e saj, në tërë botën. Dhe ja që na paskëshin qenë plot pesë mijë, të gjitha njëlloj, në një kopsht të vetëm!

«Kushedi sa do t'i prishej qejfi, - mendoi, - të ishte këtu e t'i shikonte... do të kollej e do të kollej pa fund dhe që të mos bëhej qesharake, do të shtirej sikur po vdiste. Dhe unë po do të bëja, desha s'desha, sikur po i bija pas me kujdesje e me ilaçe, sepse ndryshe, që të më ulte e të më poshtëronte gjithashtu edhe mua, ishte rrezik të vdiste vërtet...»

Pastaj prapë tha me veten e tij: «Kujtoja se kisha një lule që s'e kishte asnjeri dhe ja tek po marr vesh tani që tërë pasuria ime s'paska qenë veçse një lule e zakonshme. Kjo, si edhe tri vullkane që s'më arrijnë as gjer në gju, dhe njëri nga të cilët është i shuar, oh, jo, këto nuk më japin kurrsesi të drejtë ta quaj veten një princ i madh...» Dhe, si ra përmbys mbi bar, ia plasi vajit.

XXI

Dhe ja pikërisht atë çast u duk atje dhelpra.

- Mirëdita! - tha dhelpra.

- Mirëdita! - u gjegj princi i vogël, që u kthye andej, po nuk pa gjë.

- Jam këtu, - tha zëri, - nën mollë...

- Kush je ti? - tha princi i vogël. - Qenke goxha e bukur...

- Unë jam një dhelpër, - tha dhelpra.

- Eja të luajmë bashkë, - e ftoi princi i vogël. - Sikur ta dish sa i mërzitur jam...

- Unë s'vij dot të luaj me ty, - tha dhelpra. - Se unë nuk jam një kafshë e zbutur.

- Ah! Më fal, - ia bëri princi i vogël.

Por, pasi u mendua një hap, u hodh e pyeti:

- Ç'do të thotë «të zbutësh»?

- Ti s'je nga këto anë, - tha dhelpra, - çfarë kërkon?

- Kërkoj njerëzit, - tha princi i vogël. - Ç'do të thotë të «zbutësh»?

- Njerëzit, - tha dhelpra, - kanë ca çifte me të cilat gjuajnë. Na ka pjellë belaja me ta!

Merren edhe me rritjen e pulave. Dhe ja ky është tërë qëllimi i jetës së tyre. Hë, po ti, si, pula kërkon edhe ti?

- Jo, - tha princi i vogël, - Unë kërkoj ndonjë mik. Ç'do të thotë «të zbutësh?»

- Është një gjë e harruar prej kohësh. Do të thotë «të lidhesh me dikë...»

- Të lidhesh me dikë?

- Ashtu po, - tha dhelpra. - Ja, ti je hëpërhë për mua vetëm një djalë i vogël, sikundër që ka me mijëra. Dhe ti mua s'më duhesh. Dhe as unë ty gjithashtu s'të duhem. Unë s'jam për ty veçse një dhelpër dokudo, siç ka plot, me qindra mijëra. Por ama, në më zbutsh, ne atëherë po do të kemi nevojë për njëri-tjetrin. Për mua, s'do të ketë tjetër si ti në botë. Ashtu edhe për ty s'do të ketë tjetër në botë si unë.

- Hë, sikur e kuptova, - tha princi i vogël. - Ja, është një lule që... më duket se mua ajo

më ka zbutur...

- Ka mundësi, - tha dhelpra. - E çfarë nuk sheh mbi Tokë, lloj lloj gjërash...

- Oh! Po ajo lulja për të cilën e kam fjalën unë, s'është mbi Tokë, - tha princi i vogël.

- Mbi ndonjë planet tjetër? - pyeti dhelpra, tepër e habitur dhe e kureshtur.

- Po.

- Po a ka gjahtarë mbi atë planetin tjetër atje?

-Jo.

- S'ka në këtë botë asgjë të përsosur, - tha dhelpra dhe psherëtiu.

Dhe, duke u kthyer prapë te ky mendim, vijoi:

- Shumë monotone kjo jeta që bëj unë. Unë gjuaj pulat, njerëzit më gjuajnë mua. Të gjitha pulat ngjajnë me njëra-tjetrën, ashtu dhe të gjithë njerëzit ngjajnë me njëri-tjetrin. Shkurt, njëlloj janë të gjithë. Dhe ndaj pra dhe mërzitem nga pak. Por, veç, në u zbutsha nga ti, do të jetë njëlloj sikur në jetën time të ketë hyrë një diell. i madh. Do të njoh një zhurmë hapash që do të ndryshojë nga çdo zhurmë tjetër. Hapat e tjerë më bëjnë të futem nën dhe. Kurse të tutë do të më joshin si një muzikë që të dal. Dhe pastaj, ja vështro! I dallon dot atje tej ato arat me grurë? Unë bukën nuk e ha. Ndaj dhe për mua gruri është një send i kotë. Arat me grurë nuk më kujtojnë asgjë. Dhe shpirti vuan, dhe shpirti mërzitet! Po flokët e tu kanë ngjyrën e arit, dhe atëherë kur ti të më kesh zbutur, atëherë do të jetë feja vetë! Se gruri, që është i praruar, do të më kujtojë ty. Dhe do të jetë e dashur atëherë për veshin tim fëshfërima e erës nëpër kallëzat e grurit...

Dhelpra këtu e preu, dhe, si ia nguli sytë një valë herë të gjatë princit të vogël, tha!

- Zbutmë... të lutem!

- Me gjithë qejf do ta bëja këtë, - u përgjigj princi i vogël, - po nuk kam kohë, se duhet të zbuloj ca miq dhe ma do puna të njoh shumë e shumë gjëra.

- Njihen vetëm ato gjëra që zbuten, me të cilat mësohesh, - tha dhelpra. - Njerëzit nuk kanë më kohë të njohin asgjë. Ata i blejnë gjërat nga tregtarët krejt gati. Por, meqenëse nuk ka tregtarë miqsh, kështu pra dhe njerëzit nuk kanë më miq. Ti, në do një mik, hajde, zbutmë mua!

- Çfarë duhet të bëj? - pyeti princi i vogël.

- Duhet të kesh shumë durim, - u përgjigj dhelpra. - Në fillim do të ulesh ca si larg nga unë, ja, bie fjala, atje ku je tani, mbi bar. Unë do të të vështroj me bisht të syrit dhe ti s'do të hapësh gojë, s'do të thuash asgjë. Fjalët ndjellin keqkuptime. Por veç çdo ditë ti do të mund të ulesh ca më pranë...

Të nesërmen, kur princi i vogël u kthye përsëri atje, dhelpra i tha:

- Do të kishe bërë më mirë sikur të kishe ardhur në të njëjtën orë. Sikur ti të vish, bie fjala, në orën katër pasdreke, unë do të filloj të ndihem e lumtur që në tre. Dhe, sa më tepër që koha të rrjedhë, aq më tepër unë do ta ndiej veten të lumtur. Në orën katër nuk do të rri dot rehat, do të përpëlitem e shqetësuar; dhe do të zbuloj kështu vlerën e lumturisë! Po në ardhsh kur të të teket, unë s'do ta di kur, në ç'orë, duhet të filloj ta stolis zemrën time... Se ka edhe kjo punë ritet e saj.

- Ritet? Ç'janë këto?

- Edhe këto janë ca gjëra të harruara prej kohësh, - tha dhelpra. - Po falë tyre, një ditë ndryshon nga ditët e tjera, dhe një orë nga orët e tjera. Ka, bie fjala, një rit me gjahtarët e mi. Ata vallëzojnë të ënjten me vashat e fshatit. Atëherë e ënjtja është një ditë e mrekullueshme! Unë vete e bëj një shëtitje gjer nga vreshtat. Sikur gjahtarët të kërcenin s'dihet se kur e ku t'u tekej, ditët do të qenë të gjitha njëlloj, dhe unë nuk do të pushoja kurrë.

Dhe ja kështu pra, princi i vogël e zbuti dhelprën. Dhe, kur ora e ndarjes u afrua:

- Ah! - ia bëri dhelpra... - Unë tani do të qaj.

- Vetë e ke fajin, - i tha princi i vogël, - nuk ta desha të keqen, por ti deshe vetë të

zbuteshe nga unë ...

- Si jo, - tha dhelpra.

- Po ti tani do të qash! - tha princi i vogël.

- Si jo, - tha dhelpra.

- Po ti kështu nuk fiton, në këtë mes asgjë!

- Jo, fitoj, - tha dhelpra, - fitoj nga shkaku i ngjyrës së grurit.

Dhe më pas shtoi:

- Ec e i shih prapë trëndafilat. Dhe ke për kuptuar se si yti s'ka tjetër në botë. Do të

vish pastaj të më thuash lamtumirë dhe unë do të zbuloj një të fshehtë.

Princi i vogël shkoi e i pa trëndafilat.

- Ju nuk i ngjani aspak trëndafilit tim, ju s'jeni akoma asgjë, - u tha. - Askush nuk ju ka zbutur dhe as ju nuk keni zbutur edhe njeri. Ju jeni tani ashtu siç qe dikur dhelpra ime. Ishte një dhelpër siç ka me mijëra e mijëra të tjera. Por ja u bëmë miq dhe si ajo s'ka tjetër më në botë për mua.

Trëndafilat ulën kokën, të turpëruara...

- Jeni të bukura, vërtet, por jeni bosh! - u tha akoma. - Nuk ke sesi vdes për ju. Sigurisht, edhe ai trëndafili im një shtegtari të zakonshëm do t'i dukej pak a shumë kështu siç po më dukeni ju mua. Por një e vetme, ajo është më e rëndësishme nga të gjitha ju të marra së bashku, sepse është ajo që unë e kam vaditur, sepse është ajo që unë e kam vënë nën qelq, sepse është ajo për të cilën unë ndërtova si mburojë një paravan. Sepse është ajo së cilës unë i kam vrarë vemjet (me përjashtim të dy a trive për flutura). Sepse është ajo të cilën unë e kam dëgjuar duke u ankuar ose duke u mburrur, ose gjer edhe, ngandonjëherë, duke heshtur. Sepse ai është trëndafili im.

Dhe u kthye pas asaj te dhelpra:

- Lamtumirë, - i tha...

- Lamtumirë! - tha dhelpra. - Ja dhe e fshehta ime. Është fare e thjeshtë: vetëm zemra sheh mirë. Thelbi për sytë është i padukshëm.

- Thelbi për sytë është i padukshëm, - përsëriti princi, që të mos e harronte.

- Është koha që ti ke humbur për trëndafilin tënd, ajo që e bën atë kaq të rëndësishëm.

- Është koha që unë kam humbur për trëndafilin tim... - murmuriti princi i vogël, që të mos e harronte.

- Njerëzit e kanë harruar këtë të vërtetë, - tha dhelpra. - Po ti nuk duhet ta harrosh. Ti përgjigjesh në jetë të jetëve për atë që ti ke zbutur. Ti përgjigjesh për trëndafilin tënd.

- Unë përgjigjem për trëndafilin tim... - përsëriti princi i vogël, që të mos e harronte.

XXII

- Mirëdita! - tha princi i vogël.

- Mirëdita! - tha shinandërruesi.

- Ti çfarë bën këtu? - e pyeti princi i vogël.

- Seleksionoj udhëtarët, në pako nga një mijë, - u gjegj shinandërruesi. - Nis trenat që do t'i marrin herë më të djathtë, herë më të majtë.

Dhe në atë çast një tren i shpejtë e me drita, një gjëmim si të rrufesë, e tundi kabinën e shinandërruesit që nga themelet.

- Paskan shumë ngut! - tha princi i vogël.

- Çfarë kërkojnë?

- Këtë as vetë ai burri atje në lokomotivë nuk e di, - tha shinandërruesi.

Dhe, në atë e sipër, buçiti gjëmues, në anë të kundërt, një tjetër tren i shpejtë dhe shkëlqimtar.

- Si, po kthehen, kaq shpejt? - pyeti princi i vogël...

- Nuk janë po ata, - tha shinandërruesi. - Është një ndërrim.

- Pse s'qenë të kënaqur atje ku qenë?

- Atje ku je, s'je kurrë i kënaqur, - tha.

- Dhe ja buçima bubulluese atë çast e një treni tjetër të shpejtë dhe shkëlqimtar.

- Ndjekin kështu udhëtarët e parë? - pyeti princi i vogël.

- Nuk ndjekin asgjë dhe asnjeri, - tha shinandërruesi. - Po rrinë atje brenda dhe flenë ose gogësijnë. Dhe vetëm fëmijët xheku ngjeshin herë-herë hundën pas xhamave.

- Vetëm fëmijët dinë se çfarë kërkojnë, - tha princi i vogël. - Ata e kalojnë kohën me një prej lecke dhe ajo bëhet për ta kaq e shtrenjtë dhe e veçantë, sa, po t'ua marrësh, zënë e qajnë...

- Si lum ata! - tha shinandërruesi.

XXIII

- Mirëdita! - tha princi i vogël.

- Mirëdita! - tha tregtari.

Ishte një tregtar nga ata që shesin ca hapje kundër etjes. Posa që gëlltit çdo javë një syresh, nuk të vjen më të pish ujë.

- Përse i shet këto? - e pyeti princi i vogël.

- Është një kursim i madh kohe, - tha tregtari. - Sipas përllogaritjeve që kanë bërë ca njerëz të ditur, kursehen kështu pesëdhjetë e tri minuta në javë.

- Dhe çfarë bëhet pastaj me këto pesëdhjetë e tri minutat?

- Çfarë të të dojë qejfi.

- «Unë, - tha me vete princi i vogël, - sikur të kisha pasur për të harxhuar pesëdhjetë e tri minuta, do të nisesha të shkoja dalngadalë drejt ndonjë burimi...»

XXIV

Mbusheshin tetë ditë që ndodhesha për shkak të avarisë në shkretëtirë dhe po e dëgjoja historinë e tregtarit duke pirë pikën e fundit të rezervës sime me ujë.

- Ah! - i thashë princit të vogël, - kujtimet e tua janë fort të bukura vërtet, s'ke ç'u

thua, por unë s'kam ndrequr akoma avionin tim dhe s'kam asnjë pikë ujë për të pirë, dhe ndaj, pra, ashtu si ti, edhe unë do të nisesha të shkoja me gjithë qejf dalngadalë drejt ndonjë burimi!

- Mikja ime, dhelpra, më tha...

- Lëre dhelprën, - i thashë pa dashur ta fyeja, - s'ia kemi ngenë tani asaj!

- Pse?

- Sepse është rrezik të vdesim nga etja...

Nuk më kuptoi dhe m'u gjegj:

- Është prapë një gjë e mirë të kesh pasur një mik paçka se vdes... Unë, për vete, më vjen shumë mirë që kam pasur mike dhelprën...

- «S'e ndien rrezikun ky, - thashë me vete. - Ky s'ka kurrë as uri, as etje. Kënaqet me pak diell...»

Por ai më vështroi dhe, sikur desh t'i përgjigjej mendimit tim, tha:

- Edhe unë kam etje... hajde të vemë të kërkojmë ndonjë pus...

Shkunda krahun, i lodhur dhe mospërfillës: vetëm një i çmendur mund të vihej të kërkonte më tym, nëpër pafundësinë e shkretëtirës, një pus... Po prapë, sidoqoftë, u vumë në udhë.

Pasi patëm bërë në heshtje disa orë rrugë, ra muzgu dhe u bë natë, dhe yjet filluan të ndiznin zjarret e tyre. I shquaja, duke qenë pak me ethe nga shkaku i etjes, si nëpër ëndërr. Fjalët e princit të vogël dukeshin sikur vallëzonin në kujtesën time.

- Pra edhe ti paske etje? - e pyeta.

Por ai nuk m'u përgjigj. Po më tha vetëm:

- Edhe uji mund t'i bëjë zemrës mirë...

S'e kuptova ku rrihte ajo fjalë, por heshta... E dija se nuk duhej ta pyesja.

Ishte i lodhur. U ul. U ula edhe unë atje pranë tij. Dhe, pasi heshti një hop, ai prapë e mori fjalën e tha:

- Yjet janë të bukura nga shkaku i një luleje që nuk shihet...

- Sigurisht... - ia ktheva dhe fillova të vështroja pa folur zhubrat e rërës nën hënë.

- Shkretëtira është e bukur, - Vijoi ai.

Dhe ishte e vërtetë. Unë shkretëtirën e kam dashur gjithmonë. Ulesh mbi një bregore rëre. Dhe nuk shikon asgjë, dhe nuk dëgjon asgjë. Dhe prapë diç rrezaton ashtu në heshtje.

Ç'e zbukuron shkretëtirën, - tha princi i vogël, - është pusi, që ajo fsheh s'dihet se ku...

U habita edhe vetë se si befas arrita më në fund ta kuptoja rrezatimin misterioz të shkretëtirës. Kur isha akoma fëmijë, banoja në një shtëpi të vjetër, ku, sipas gojëdhënës, ishte fshehur një thesar. Afërmendsh askush s'kishte mundur kurrë ta zbulonte dhe as që kishte marrë mundimin bile ta kërkonte. Por kjo i jepte prapë një magji veçantë tërë asaj shtëpie. Shtëpia ime fshihte thellë-thellë në zemrën e saj një thesar...

- Po, - i thashë princit të vogël, - pavarësisht në është fjala për shtëpi ose për yjet, ose për shkretëtirën, ajo që përbën bukurinë e tyre është e padukshme!

- Më vjen mirë, - tha ai, - që mendon njëlloj si dhelpra.

Dhe princin e vogël, si e zuri gjumi, e mora në krahët e mi dhe iu vura përsëri udhës. Isha i tronditur. Më dukej sikur mbaja në krah një thesar të brishtë. Jo vetëm, po kisha përshtypjen për më tepër se s'kishte mbi dhe gjë tjetër më të brishtë se ai. Hetoja në dritën e hënës, atë ballë të zbehtë, ata sy të mbyllur, baluket e leshrave që i merrte era dhe thosha ndërkaq me vete: «Kjo që shoh këtu, është vetëm lëvorja. Më e rëndësishmja është e padukshme...»

Dhe, sa kohë që goja e tij gjysmë e çelur ravijëzonte një buzëqeshje, thashë me vete: «Ajo që trondit më shumë nga çdo gjë tjetër te ky princ i fjetur dhe më bën për vete, është besnikëria e tij ndaj një luleje, është shëmbëlltyra e një trëndafili, që shkëlqen tek ai si flaka e një llambe, qoftë edhe kur fle...» Dhe e merrja me mend se duhej të ishte akoma edhe më i brishtë. Llamba duhet mbrojtur mirë: një gulç ere dhe ja u shua...

Dhe, duke ecur kështu, zbulova, tek po gdhihej pusin.

XXV

Njerëzit, - tha princi i vogël, - rrasen nëpër ca trena të shpejtë, po nuk dinë se çfarë kërkojnë. Dhe duke mos e ditur, s'bëjnë dot rehat dhe vijnë rrotull e rrotull...

Dhe shtoi:

- S'ia vlen barra qiranë...

Pusi që kishim zbuluar, nuk kishte fare të ngjarë me puset e Saharasë. Puset e Saharasë s'janë veçse ca vrima të thjeshta, të gërryera në rërë. Kurse ky këtu ishte si puset e fshatit. Por s'kishte veç atje rreth e rrotull asnjë fshat dhe mua më bëhej sikur isha në ëndërr.

- Është e çuditshme, - i them princit të vogël, - të gjitha qenkan gati; edhe çikriku, edhe kova, edhe litari...

Ai qeshi, preku litarin, vërtiti çikrikun. Dhe çikriku rënkoi ashtu si një zhiruetë e vjetër kur era ka kohë që fle.

- E dëgjon, - më thotë princi i vogël, - ne po e zgjojmë pusin dhe ai po zë të këndojë...

- S'desha që të lodhej:

- Lerma mua, - i thashë, - është shumë e rëndë për ty.

E ngrita lart mengadalë kovën gjer mbi grykë. E vendosa atje mirë, që të mos binte. Veshët më këndonin akoma nga havazi i çikrikut dhe në ujin që vazhdonte akoma të dridhej, shikoja diellin që lëkundej.

- Kam etje për atë ujë atje, - më tha princi i vogël, - nëm të pi...

Dhe unë e kuptova se çfarë kishte kërkuar ashtu ai!

E ngrita kovën gjer te buzët e tij. Ai piu symbyllurazi. Ishte i ëmbël si një ditë feste, Ai ujë s'ishte i zakonshëm, sepse kishte lindur nga shtegtim nën yje, nga kënga e çikrikut, nga mundimi i krahëve të mi. Dhe ishte po aq i mirë për zemrën sa mund të jetë një dhuratë. Kur isha edhe fëmijë, dritërat e pemës së Vitit të Ri, muzika e festës së mesnatës, ëmbëlsia e buzëqeshjeve, nga të gjitha këto tok, nga dhurata që merrja për Vit të Ri rrezatonte një hir i veçantë.

- Njerëzit andej nga ti, - më tha princi i vogël, - mbjellin pesë mijë trëndafila në një kopsht të vetëm... dhe nuk gjejnë aty atë që kërkojnë...

- Nuk e gjejnë, - iu përgjigja.

Dhe princi i vogël vijoi akoma:

- Dhe prapë, megjithatë, ajo që ata kërkojnë, mund të gjendej në një trëndafil të vetëm ose në pak ujë...

- Sigurisht, - iu përgjigja,

- Por sytë janë të verbër, do kërkuar, me zemër, - vijoi princi i vogël.

Piva. Dhe tani merrja frymë lirshëm. Rëra në agim ka ngjyrën e mjaltit. Dhe kjo ngjyrë ma shtonte ndoshta edhe më shumë lumturinë. Dhe s'kishte përse të mos isha i lumtur, s'kisha përse...

- Duhet ta mbash fjalën që më dhe, - më tha me të butë princi i vogël, që kishte zënë

vënd sërish aty pranë meje.

- Çfarë fjale?

- Që do të më gjeje, pra, një mëgojzë për qengjin tim... se unë përgjigjem për atë lule! Nxora nga xhepi shkarravinat e mia. Princi i vogël i vuri re dhe tha duke qeshur:

- Baobabët e tu ngjajnë si lakra...

- Oh!

Dhe të mendosh që unë kisha qenë aq krenar për baobabët!

- Uf, kjo dhelpra jote... veshët e saj... ngjajnë si brirë... dhe janë ca si tepër të gjatë!

Dhe qeshi përsëri.

- Ti po tregohesh i padrejtë, miku im i vockël, - ia ktheva, - se unë përveç boave të mbyllura dhe boave të hapura s'kam ditur të vizatoj kurrë ndonjë gjë tjetër.

- Nejse, s'prish punë, se fëmijët e kuptojnë...

Vizatova, pra, mirë keq me laps një mëgojzë. Dhe ia dhashë zemërpikëlluar.

- Paske ca plane që unë nuk i di... - i thashë.

Por ai nuk m'u përgjigj.

- Meqë ra fjala, - tha, - nesër është përvjetori i... rënies sime në Tokë...

Pastaj, pas një heshtjeje, vijoi:

- Rashë në një vënd fare afër që këndej...

Dhe u skuq.

Dhe përsëri, pa kuptuar përse, një pikëllim i çuditshëm më pushtoi. Po m'u dha prapë ta pyesja:

- Atëherë pra, atë mëngjes, si dje një javë, që të takova, ti jo rastësisht shëtitje fill vetëm një mijë milje larg nga çdo krahinë e banuar? Po ktheheshe duket te vendi ku kishe rënë...

Princi i vogël u skuq përsëri.

- Për shkak ndoshta të përvjetorit?... - shtova me njëfarë ngurrimi.

Princi i vogël edhe këtë radhë u skuq. Nuk u përgjigjej kurrë pyetjeve, por, kur skuqesh, kjo do të thotë «po», nuk është kështu?

- Ah! - i thashë, - kam frikë...

Po ai m'u përgjigj:

- Ti tani duhet t'i rivihesh punës. Ti duhet të shkosh te makina jote. Unë po të pres këtu. Kthehu, po munde, nesër mbrëma.

Sepërse s'e ndieja veten të qetë. Më kujtohej dhelpra. Eh, është rrezik, në e ke lënë atë tjetrin të të zbutë, të të shpëtojë ndonjë pikë loti!...

XXVI

Aty pranë pusit dergjeshin rrënojat e një muri të vjetër me gurë. Të nesërmen mbrëma, kur u ktheva nga puna, e pashë që nga larg princin e vogël, ulur atje lart, me këmbët varur poshtë. Dhe e dëgjova që po thoshte:

- Si kështu, s'e mbake mend? - thoshte.

- Jo, s'qe këtu, ç'ne?!

Dhe s'ka dyshim se një zë tjetër atë çast iu përgjigj, sepse ky ia ktheu:

- Po, po, dita kjo është, po jo veç vendi...

Vazhdova të ecja për nga muri. Nuk dalloja e nuk dëgjoja akoma njeri. Por ja, princi i vogël prapë foli:

- ...Sigurisht. Ti shih se ku zë fill gjurma ime në rërë. Dhe s'të mbetet veçse të më presësh. Sonte jam atje.

Isha si ndonja njëzet metra nga muri dhe nuk shihja prapë asgjë.

Princi i vogël tha akoma, pasi heshti një copë herë:

- E ke të mirë atë helmin? Je i sigurt se nuk do të më bësh të vuaj gjatë?

U stepa me zemër të ngrirë, por prapë nuk kuptoja gjë.

- Tani largohu, - tha ai... - Se dua të zbrez!

I ula atëherë edhe unë sytë nga rrëza e murit, dhe ç'të shoh! Ngritur përpjetë nga princi i vogël qëndronte një gjarpër i verdhë, një nga ata që të shpien fishek në gjysmë minute në botën tjetër. Vura dorën te revolja dhe u sula përpara me vrap, por gjarpri duket e ndjeu zhurmën, sepse u fundos lehtë-lehtë në rërë, si një curril uji

që shuhet e vdes, dhe, pa nxituar asfare, humbi me një zhurmë të hollë metalike nëpër gurë.

Arrita te muri bash në kohë për të pritur në krahë princin tim të vogël, që ishte dyllë i zbehtë.

- Hë, po kjo? Paske filluar të kuvendosh tani edhe me gjarpërinjtë?

I kisha zgjidhur shallin e artë, nga i cili s'kishte kurrë të ndarë, i kisha njomur ballin dhe i kisha dhënë për të pirë pak ujë. Dhe tani, pas kësaj, nuk guxoja ta pyesja më për asgjë. Ai më vështroi rëndë-rëndë e më hodhi krahët në qafë. Ia ndieja zemrën tek i rrihte si ajo e një zogu të copëtuar nga saçmat e çiftes, që të vdes në dorë.

- Më vjen mirë që ti e gjete më në fund ç'i mungonte makinës. Mund të kthehesh kështu më në fund në shtëpi...

- Po ti nga e di?

Pikërisht atë kisha ardhur t'i thosha, që, kundër çdo shprese e mundësie, ia kisha dalë mbanë ta ndreqja motorin!

Ai s'm'u përgjigj, por shtoi:

- Edhe unë sot kthehem në shtëpinë time...

Dhe, pas pak, i trishtuar.

- Po unë e kam ca më larg... ca më vështirë...

E nuhat ja fare mirë se po i ndodhte diçka jo e zakonshme. E shtrëngoja në krahët e mi, si një fëmijë të vockël, dhe prapë, megjithatë, më bëhej se e shikoja tek gremisej pingul në një humnerë, pa qenë kurrsesi i zoti ta parandaloja...

Sytë seriozë i kishte tretur diku larg, larg...

- Kam qengjin tënd. Dhe kam gjithashtu edhe arkën për qengjin. Edhe mëgojzën...

Dhe vuri i trishtuar buzën në gaz.

Qëndrova ashtu në pritje për një kohë të gjatë. E ndieja që ai po ngrohej përsëri dalngadalë.

- Djalthi im i dashur, ti je trembur...

Qe trembur po, pa dyshim! S'e bëri veten, po qeshi e tha:

- Sonte do të trembem edhe më shumë...

Dhe mua përsëri më ngriu gjaku nga parandjenja e një mynxyre që do të ndodhte patjetër dhe të cilën as unë e askush s'do të mund dot ta ndalonim. Dhe kuptova gjithashtu se nuk do të pajtohesha dot kurrë me mendimin se mund ta humbisja e të mos e dëgjoja më kurrë atë të qeshur e atë gaz, që ishte për mua si një burim uji në shkretëtirë.

- Djalthi im i dashur, - i thashë, - deh, zbavitmë edhe një herë me atë të qeshurën tënde...

Por ai m'u përgjigj:

- Sonte mbushet plot një vit. Dhe ylli im do të ndodhet këtë natë mu mbi atë vend atje ku këtu e një vit më parë unë rashë ...

- Djalthi im i shtrenjtë, hë ç'thua, nuk të duket edhe ty se puna e gjarprit dhe e takimit, dhe e yllit qe vetëm një ëndërr, një ëndërr e keqe dhe asgjë më?

Po ai pyetjeve të mia nuk iu përgjigj. Po më tha:

- Thelbi i gjërave është i fshehur e nuk duket.

- Ashtu vërtet...

- Është si puna e lules. Po të duash një lule që ndodhet mbi një yll, do të të pëlqejë të soditësh, natën qiellin. Sepse yjet do të jenë që të gjitha të lulëzuara.

- Ashtu vërtet.

- Është si puna e ujit. Ajo që ti më dhe të pija, ishte, falë çikrikut e litarit, si një muzikë... të kujtohet... ishte e mirë...

- Ashtu vërtet...

- Ti do të shikosh natën yjet! Po ai imi është fare i vockël dhe s'kam se si të ta tregoj. Po më mirë kështu, Se kështu ylli im do të jetë për ty një ndër mijëra e mijëra yje të tjera. Dhe atëherë do t'i soditësh me kënaqësi pa përjashtim që të gjitha... Ato do të të bëhen miq. Hë po, dhe unë pastaj diç do të të dhuroj...

Dhe qeshi sërish.

- Ah! Djalthi im i mirë, djalthi im i shtrenjtë, sa më pëlqen të të dëgjoj kur qesh...

- Prit të të bëj atë dhuratën që të thashë... Do të jetë si puna e ujit...

- Çfarë do të thuash?

- Njerëzit kanë ca yje që nuk janë po ato për të gjithë. Për ata që udhëtojnë, yjet janë udhërrëfyese. Për ca të tjerë, janë vetëm ca dritëra të vogla. Për ca të tjerë akoma që janë njerëz të ditur, janë ca probleme. Për atë biznesmenin tim qenë ar. Por yje të tilla janë të gjitha të heshtura. Kurse ti, ti do të kesh ca yje që s'i ka asnjeri.

- Çfarë do të thuash me këtë?

- Kur ti të shikosh natën qiellin, meqenëse unë do të banoj mbi një prej tyre, meqenëse unë do të qesh mbi njërin prej tyre, për ty atëherë do të jetë njëlloj sikur të gjitha yjet të qeshnin. Ti, i vetmi ndër të gjithë, do të kesh ca yje që dinë të qeshin!

Dhe qeshi sërish.

- Dhe kur të jesh ngushëlluar (dhe gjendet kurdoherë një ngushëllim), do të të vijë mirë që u njohe me mua. Do të jemi gjithnjë miq bashkë. Dhe do të të shkrepej herë-herë të qeshësh bashkë me mua. Dhe atëherë do të hapësh dritaren, ashtu kot, për qejf... Dhe miqtë e tu do të habiten kur të të shohin se si qesh duke parë qiellin... Atëherë ti do t'u thuash atyre: «Oh! këto yjet, nuk e di, po mua, kur i shoh, më vjen gjithnjë për të qeshur! «Dhe ata do të pandehin se je i marrë. Dhe kështu dashur padashur unë do të të kem prishur punë.

Edhe qeshi serish.

- Kjo është pak a shumë sikur të të kisha dhënë, në vend të yjeve, një thes me ca kërcacka të vogla, që s'dinë veç të qeshin...

Dhe qeshi përsëri. Por befas u ngrys.

- Këtë natë... - tha, - mos eja.

- Unë s'të lë vetëm.

- Do të të dukem sikur s'ndihem mirë... do të të ngjaj sikur po vdes. Pra mos eja të më shohësh, se s'ia vlen

-Unë s'të lë vetëm.

Por ai s'ishte i qetë.

- Ti them këto... nga puna e gjarprit. Se s'duhet që të të kafshojë... Gjarprinjtë janë të këqij. Të këput një të kafshuar ashtu kot, se ashtu i shkrepet...

- Unë s'të lë vetëm ...

Po befas sikur u qetësua:

- Ah, po, harrova se së dyti s'kafshon dot, s'i harrin helmi...

Nuk e pashë atë natë të vihej në udhë. Qe arratisur pa u ndier. Kur më në fund e arrita, ecte me një hap të shpejtë, të vendosur. Më tha vetëm:

- Ah, këtu qenke ti...

Dhe më zuri për dore. Por zuri prapë të shqetësohej:

- S'bëre mirë. Do të vuash. Do të të dukem sikur kam vdekur dhe kjo nuk do të jetë e vërtetë...

Unë s'flisja.

- Ti e kupton. Është shumë larg. Nuk mund ta marr me vete këtë turp. Është shumë i rëndë.

Unë s'flisja.

- Do të mbetet këtu si një lëkurë e vjetër, e braktisur. Lëkurët e vjetra nuk të dhimbsen...

Unë s'flisja.

Dhe ai për një çast e humbi. Por prapë u mundua t'i jepte zemër vetes dhe tha:

- Ka për të qenë shumë bukur, ke për të parë. Se edhe unë do t'i shoh yjet. Dhe do të jenë që të gjitha si ca puse me një çikrik të ndryshkur. Të gjitha yjet do të më hedhin për të pirë...

Unë s'flisja.

- S'e merr me mend se sa qejf që do të bëjmë! Ti do të kesh pesëqind milionë kërcacka, unë pesë milionë burime...

Dhe këtu heshti, se s'fliste dot nga lotët.

- Ja kështu. Hë, dhe tani lërmë të hedh vetëm një hap.

Dhe u ul, sepse kishte frikë.

Dhe tha akoma:

- Ti më kupton... lulja... lulja ime... unë përgjigjem për të. Dhe ajo vjen kaq e dobët! Dhe ajo është kaq naive. Dhe për t'u mbrojtur kundër botës s'ka veçse katër gjemba fare të vegjël...

U ula edhe unë, sepse nuk më mbanin këmbët. Dhe ai tha:

- Ja pra kështu... Kjo është e gjitha...

Nguroi akoma dhe pak, pastaj u ngrit. Bëri një hap. Unë po nuk lëvizja dot.

Dhe nuk ndodhi asgjë dhe s'u pa asgjë, veç një rrufeje të verdhë që i kaloi aty pranë këmbës. Dhe ai shtangu një çast. Po nuk thirri. Dhe ra butë-butë, ashtu sikundër bie një pemë. Dhe s'u ndje asnjë zhurmë.

XXVII

Dhe do të kenë kaluar tani që atëherë si ndonja gjashtë vjet... Po unë këtë ngjarje s'e kam treguar ende kurrë asnjë herë. Shokët, kur më panë gjallë, u gëzuan pa masë. Isha ca i mërzitur, por u thashë: «E kam nga lodhja...»

Sikur jam ngushëlluar tani disi! Disi, ra jo krejt. Por e di të paktën që ai është kthyer në planetin e tij, sepse të nesërmen, kur gdhiu, nuk ia gjeta trupin. Nuk ishte një trup kushedi sa i rëndë... Dhe ma ka ënda natën t'u vë veshin yjeve. Më duket sikur dëgjoj pesëqind milionë kërcacka.

Por ja tek ndodhi diçka që s'e kisha parashikuar, diçka me të vërtetë e jashtëzakonshme. Mëgojzës, që pata vizatuar për princin e vogël, kisha harruar t'i vija edhe një rrip prej lëkure. Dhe kështu ai s'ka mundur t'ia vërë dot qengjit. Dhe atëherë pyes me vete: «Ç'të ketë ndodhur vallë në planetin e tij? Ka fare bukur të ngjarë që qengji ta ketë ngrënë lulen...»

Kurse herë tjetër them: «Jo, në asnjë mënyrë! Sepse princi i vogël e vë çdo mbrëmje lulen nën një glob prej qelqi dhe e ruan mirë

qengjin...» Dhe atëherë jam i lumtur. Dhe të gjitha yjet më buzëqeshin ëmbël.

Dhe ka raste që them gjithashtu: «Mjafton që vetëm një herë të mos e kesh mendjen atje dhe kaq është!... Harron një natë ta vendosësh lulen nën glob ose, bie fjala, qengji del natën pa zhurmë...» Dhe kërcackat atëherë kthehen në lot.

Ah, ky është vërtet një mister shumë i madh.

Për ju që e doni princin e vogël, ashtu sikundër edhe për mua, asgjë në Gjithësinë s'mbetet më njëlloj, nëse diku, s'dihet se ku, një qengj, të cilin ne nuk e njohim, e ka ngrënë apo s'e ka ngrënë një trëndafil...

Ktheni sytë nga qielli. Pyetni veten: E ka ngrënë apo jo trëndafilin qengji? Dhe keni për të parë se si gjithçka do të ndryshojë...

Dhe asnjë nga të mëdhenjtë nuk ka për të kuptuar kurrë se sa e rëndësishme, se sa tmerrësisht e rëndësishme është kjo!

Ky është për mua peizazhi më i bukur e më i trishtëm në botë. Është po ai peizazh i faqes së mëparme, por e vizatova edhe një herë, që ta shikonit më mirë. Ja, këtu, princi i vogël u shfaq mbi Tokë, dhe gjithë po që këndej u zhduk. Shikojeni këtë peizazh me kujdes, që të jeni në gjendje ta njihni, në ju rastistë të udhëtoni ndonjëherë në Afrikë, nëpër shkretëtirë. Dhe po t'ju qëllojë që të kaloni andej, do t'ju lutem të mos nxitoni, po të ndaleni e të qëndroni një çast në pritje nën yllin! Dhe në qoftë se atëherë do të dalloni një fëmijë që ju afrohet, dhe qesh, dhe ka ca flokë të artë dhe që nuk përgjigjet kur e pyetni, dijeni se ai është. Dhe atëherë vini dorën në zemër e mos më lini kaq të mjerë, po shkruamëni, lajmëromëni menjëherë...

Fund