VOAL - Online Zëri i Shqiptarëve - LIBRI ME POEZI TË ZGJEDHURA I POETIT FASLLI HALITI, BOTOHET NË ROMË NGA SHTËPIA BOTUESE Â«EdilLetÂ»Në përkthimin dhe redaktimin e poetit të shquar Gëzim Hajdari

PARATHËNIA
nga
Gëzim Hajdarit

Poeti Faslli Haliti besonte ashtu si Majakovski dhe Esenini në një socializëm me fytyrë njerëzore. Dy poetët e Rusisë sovjetike kënduan dhe sublimuan me zjarr të madh, ndonëse për një kohë të shkurtër, revolucionin bollshevik dhe shokun Lenin.
Në gjurmët e majakovskit dhe Eseninit filloi rrugën e vet poetike edhe poeti i ri shqiptar i Lushnjes. Ishin vitet 60-të kur Haliti shkruante: «Per voi ,(Partito ed Enver Hoxha), noi dormiamo anche sul ghiaccio / Per voi noi ci copriamo con lenzuola di neve». (Ne për ju flemë/ Edhe në dyshekë akujsh/,Ne për ju flemë/ Edhe nën çarçafë dëborërash mbuluar!

Poeti i Lushnjës ka dashur shumë në rininë e vet këngëtarët e nënës Rusi dhe, pas fundit tragjik të komunizmit në Shqipërinë e tij, Haliti ia hodhi fajin pikërisht mjeshtërve të vet sovjetikë se kishte besuar verbërisht tek ta,. Ashtu si Majakovski dhe Esenini edhe poeti Haliti, ndonëse në një përmasë mjaft të ndryshme u bë "viktimë" e utopisë marksiste që solli dhjetramijëra të vdekur në Shqipëri duke mbjellë në tërë vendin tmerr, të vdekur, gjak dhe shkatërrim masiv.

Faslliu shfaqet në panoramën poetike shqiptare në fund të viteve 60-të. Tamam më 1969 botohet përmbledhja e tij e parë «Oggi». (Sot) Vargjet e tij sjellin një frymëmarrje të re poetike në panoramën e realizmit socialist, origjinalitetin, karakterin sintetik të mendimit dhe gjithashtu një ndjenjë të fuqishme kritike në marrëdhënie me burokracinë e regjimit. Gjuha e tij është lapidare dhe e mprehtë.

Forca e fjalës dhe veçantia e stilit tërhoqën vëmendjen e lexuesve dhe kritikës zyrtare. Kjo përmbledhje me vargje fitoi çmimin e dytë kombëtar për poezinë. Haliti është me origjinë bujk i mesëm dhe, si i tillë, sillte në tekstet e veta muzikalitetin e fshatit, zërat e jetës dhe ankthin ekzistencial të un-it të tij poetik si sfidë për retorikën e kulturës zyrtare të regjimit. Qëndresa dhe rebelimi bashkëjetojnë në mesazhin e tij poetik.

Shumë tekste të tij kanë qenë "manifeste" të vërteta që godisnin pa mëshirë zemrën e burokracisë së regjimit komunist. Mund të thuhet se pjesa më interesante e krijimtarisë së tij si për shumicën e poetëve të bllokut sovjetik, mbetet ajo e shkruar nën diktaturën komuniste dhe kjo s'është e rastit. Do të mjaftonte «L'uomo con la pistola», (Njeriu me kobure), për të kuptuar forcën e vargjeve të tij dhe ndikimin që ky tekst pati mbi lexuesit në vitet 70-të. Këto vargje: «Lui aspetta che tiri vento / Non per vedere gli alberi spogli / Non per veder cadere le foglie gialle / Ma per far alzare il lembo della giacca / E far vedere la pistola nella cintola. / Lui aspetta che venga la primavera / Non per mietere e falciare / Ma per togliere la giacca / E far vedere sotto la giacca / La pistola».

(NJERIU ME KOBURE) /Ai pret të fryjë era /Jo që të zhvishen pemët,/Jo që të shkunden gjethet e verdha, / Por që t'i ngrihet cepi i xhaketës, / Të duket pas brezit koburja./Ai pret të vijë pranvera,/Jo që të mbjellë e të korrë,/Por që të zhveshë xhaketën,/T'i duket pas brezit / Koburja/.(1972) Ky tekst u quajt kryengritës dhe revizionist dhe u kritikua ashpër gjatë plenumit famëkeq IV të Partisë së Punës së Shqipërisë, më 1973 që dënoi me burg me dhjetëra intelektualë dhe shkrimtarë duke i akuzuar se ishin ndikuar nga arti borgjez i Perëndimit.

Ishin vitet kur kritika zyrtare këmbëngulte që në art të pasqyroheshin edhe më shumë mësimet dhe idetë e Partisë; vitet e planifikimit të estetikës së re shtetërore dhe të afirmimit të njeriut të ri të socializmit, të mbrujtur nga Partia dhe të farkëtuar nën kudhrën e klasës punëtore dhe fshatare: "njeriu muskuloz dhe stakanovist" që vigjëllon ditë e natë për të mbrojtur fitoret dhe atdheun nga armiqtë. Në veprat letrare temat ekzistenciale dhe metafizike si, bie fjala, ndjenja e shtypjes dhe e pasigurisë së përditshme ishin të ndaluara. Madje edhe fjalët "dashuri", "vdekje", "errësirë", "ngricë", "ankth" quheshin si të rrezikshme. Ata që guxuan të thyenin "heshtjen e rëndë" që kishte shuar kujtesën dhe ëndrrat për liri, e paguan shtrenjtë. Vlera e një vepre matej me forcën e saj për t'i shërbyer partisë, masave dhe socializmit real. Parulla e "realizmit socialist" ishte "Poeti duhet të jetë syri, veshi dhe zëri i klasës", parullë kjo që s'do mend, buronte nga letërsia mëmë e Bashkimit Sovjetik.

Terrori i vazhdueshëm dhe sistematik i regjimit lidhur me njerëzit e kulturës mbyti hapësirat dhe energjinë e Fjalës. Mbi skenën e përgjakur të poezisë shqiptare luhej tragjedia më e zymtë e kohës. Para kësaj tragjedie njerëzore, kësaj shtypjeje të vazhdueshme, për të mbijetuar shpirtërisht dhe artistikisht poetët e kthyen vështrimin nga traditat dhe poezia e së kaluarës. Kështu limfa e frymëzimit të tyre u bë tradita gojore dhe epika. Për t'i shpëtuar censurës, Haliti i drejtohet mitit dhe alegorisë për t'u shprehur. Fjala e tij i fundos rrënjët në mitin klasik greko-latin për ta rilexuar realitetin; poezia e tij u bë gati një lojë përrallash ku ndërthuren realja dhe surealja. Po censorët e regjimit vigjëllojnë, nuk lejojnë që t'i kapësh në befasi dhe e ndalin në kohë poetin kryengritës.

Makina inkuizitore e Hoxhës praktikonte me mijëra forma të ndryshme për të shqyer "armiqtë e kombit" dhe të komunizmit. Syrit vigjëllues të rojtarëve të regjimit s'u shpëtonte asgjë. Me dhjetëra poetë dhe shkrimtarë u larguan, u dërguan në periferi apo në fshat për riedukimin ideor. Disa u burgosën dhe librat e tyre u ndaluan. Lista e poetëve të persekutuar nga regjimi është e gjatë dhe tragjike.

Milicitë e Enver Hoxhës kontrollonin çdo qoshe të jetës kulturore të vendit. Për diktatorin, shkrimtari ishte thjesht një vegël në dorë të partisë për edukimin komunist të popullit, dora e djathtë e pushtetit; për këtë pohohej se në Shqipëri, letërsia kishte lindur më 1941 me themelimin e Partisë Komuniste. Marksizmi u bë parimi i vetëm estetik i poezisë dhe i artit.

Poetit Haliti iu hoq e drejta për të botuar për 15 vjet me radhë: e dërguan në fshat për t'u riedukuar si njeri i padëshiruar nga Partia.

Vite me radhë, ndonëse është profesori i italishtes dhe i frëngjishtes, punon pas qerres së tërhequr nga qetë në kooperativën bujqësore shtetërore në Fiershegan, provincë e Lushnjes. Askush nga punëtorët dhe fshatarët s'mund t'ia drejtonte fjalën se Partia e quante "reaksionar".

Preteksti për ta goditur poetin e Lushnjes qe poema «Il sole e i rusceli» (Dielli dhe rrëkerrat), botuar për herë të parë më 16 dhjetor 1972 në të përjavshmen «La Voce della gioventÃ¹» (Zëri i rinisë). Dalja e saj në gazetë shkaktoi rrëmujë midis drejtuesve të lartë të partisë së Punës së Shqipërisë. Ata organizuan mbledhje dhe debate publike në të cilat, qoftë poema, qoftë autori, u kritikuan ashpër. Sipas censurës, "Dielli dhe rrëkerat «Il sole e i ruscelli» (Dielli dhe rrëkerat) ishte fryt i një turbullimi ideologjik dhe politik i poetit që shtrembëronte realitetin socialist dhe rolin e partisë duke prishur kështu unitetin e saj me popullin. Vargjet e para të poemës «Ilsole e i ruscelli» «Dielli dhe rrëkerat», «Mentre il tetto della mia patria Ã¨ celeste, ottimista. / Il tetto della mia casa Ã¨ quello di una stamberga», (Ndërsa qielli i atdheut tim /është i kaltër, optimist / Çatia e shtëpisë sime është qaraman), u bënë një pretekst për të sulmuar dhe denoncuar autoren. Haliti kishte guxuar tepër. Me një guxim të padëgjuar fton popullin t'ia thyejë "dhëmbët buroktacisë": « Cito: «Ordine / con il pugno della classe operaia / spezzate i denti / alla burocraziai compagni. / Per spezzarli ci vogliono pietre / che non abbiamo[3]». Citoj:«Urdhër, / me grushtin e klasës punëtore/ thyejani dhëmbët burokracisë! Komunistët e akuzojnë se është një poet rebel dhe anarkist, ndërsa kritikët shtetërorë afrojnë tekstet e tij me ato të artit të sëmurë dhe dekadent të perëndimit. Haliti bëhet një çështje kombëtare. Në vend organizohen mbledhje për të denoncuar poemën. Anëtarët e Lidhjes së Shkrimtarëve ndahen në dysh: ata që admirojnë vargjet e poetit dhe ata që nuk i miratojnë. Një grup nxënësish të liceut të qytetit të tij të lindjes, Lushnjes, boton një artikull denoncues mbi gazetën «La scintilla» (Shkëndija), organ i Partisë së Punës së Shqipërisë. Të vetmet studentë që mbrojtën me guxim "Diellin dhe rrëkerat" qenë Fatbardh Rustemi, Bujar Xhaferri dhe Tahsin Xh.Demiraj. Tahsini, nga 74 në 89-ën qe regjizor pranë teatrit të qytetit të Lushnjes po e pushuan me urdhër të Partisë . 15 vjet me radhë punoi në një ndërmarrje të Durrësit që prodhonte materiale plastike.

Në një letër Rustemi iu drejtua Enver Hoxhës për të protestuar kundër dënimit të poetit Haliti; Xhaferri, për ta mbrojtur poemën e tij, rrezikoi përjashtimin nga gjimnazi. Për ta sulmuar poetin tridhjetegjashtëvjeçar të Lushnjes mobilizohen edhe forcat e rendit publik: kuestori i qytetit Zija Koçiu    botoi një artikull mbi gazetën e partisë së diktatorit "Zëri i popullit" ku denonconte "veprën reaksionare" të bashkëqytetarit të vet.

Jehona e kësaj ngjarjeje u shpërnda në tërë vendin. Ranë si rrëke kritika dhe denoncime nga qytete të ndryshme. Për ngjarjen u fol edhe jashtë Shqipërisë.
Në Paris më 1974, revista tremujore "Koha jonë" e botoi poemën "Dielli dhe rrëkerat" dhe, njëkohësisht, e dënoi fushatën denigruese të Partisë Komuniste të Shqipërisë kundrejt poetit Haliti. Një vit më vonë në Romë, Ernest Koliqi, në revistën që drejtonte "Shejzat" pohon se "zëri i Halitit ka qenë mbytur nga Partia".

Megjithatë poeti rebel i Lushnjës nuk pushon së shkruari. Me po atë guxim boton edhe tekste të tjera kundër burokracisë dhe po aq të egër: «Il figliodel segretario» (Djali i sekretarit), «Io e la burocrazia» (Unë dhe burokracia «Edipio» , (Edipi) e të tjerë.

Tekstet e Halitit bëhen objekt diskutimi, madje edhe në Olimpin e Partisë. Më 1973, Fiqrete Shehu, gruaja e kryeministrit Mehmet Shehu kritikon poezinë Vetëshërbim duke e përkufizuar si "një poezi që s'ka të bëjë fare me artin revolucionar". Një vit më vonë, në revistën Rruga e Partisë ajo shprehet kundër poezisë «Njeriu me kobure».
Në vitet e ardhshme vepra e Halitit do të censurohet gjithnjë. Partia do t'ia heqë të drejtën e botimit dhe do ta dërgojë të punojë në fusha. Më 1985, pas 15 vjetësh heshtjeje të detyruar, ai shfaqet përsëri në skenën e kulturës me përmbledhjen «Messaggi di campagne» (Mesazhe fushe).

Dënimi i gjatë me heshtje ka rënduar shumë mbi të ardhjen e tij dhe fatin e poezisë së tij. Paraqitja e librit   të ri ngjet në teatrin e qytetit. Duhet të ishte festë për poetin, përkundrazi qe edhe një herë një proces i vërtetë. Më kujtohet si sot ajo mbasdite. Në paraqitjen merrte pjesë sekretari i Partisë së Punës, Rudi Monari, i cili bashkë me "pseudo-poetin" N.Nezha, e talli mirë e mirë poetin dhe librin e tij të ri. Tekstet që kemi zgjedhur për lexuesin përmbledhin gjithçka më të mirë nga poeti që shkon nga libri i parë "Sot" (Oggi) 1969 deri në përmbledhjen (Se n'Ã¨ andato) "Iku" 2004.

Zgjedhja për t'ia paraqitur këtë poet lexuesit italian s'është e rastit, po bën pjesë në një mision kulturor të saktë, atë për të ndërtuar kujtesën historike dhe kulturore të Shqipërisë sime, si pjesë integruese të kujtesës së kulturës evropiane.

Faslli Haliti dhe Besnik Mustafaj «Leggenda della mia nascita», (Legjenda e lindjes sime), Edizione Ensemble 2012 nën kujdesin e të nënshkruarit dhe e përkthyer po prej tij) bëjnë pjesë ndër ata poetë që ndonëse jetojnë dhe shkruajnë nën normën e realizmit socialist kanë arritur të krijojnë vlera letrare me rëndësi ndërkombëtare që   Qëndruan edhe pas shembjes së diktaturës së Enver Hoxhës, një nga regjimet më gjakatare dhe të pamëshirshme të Europës së shekullit të kaluar.