Gazeta më e vjetër e Botes Shqiptare, që vazhdon të botohet në Amerikë,
Dielli,mbetet një monument i gjallë i gazetarisë shqiptare dhe i kulturës tonë
Kombëtare, që sjell 104 vite histori të shqiptarëve të Amerikës. Në Gjoksin e
Diellit ka shumë histori, ka dhe një cmim të tretë në konkursin e shpallur nga
Organizata COMMON COUNCILL FOR AMERICAN UNITY, ku morën pjesë 1000 gazeta që
botoheshin në Amerikë në gjuhë të huaja, por asnjë vleërsim nga shteti
shqiptar, qoftë dhe simbolik. Në Kuvendin e ardhshëm të Vatrës, që mendohet të
mbahet me 28 prill 2013, në përvjetorin e 101 të themelimit të Federatës,
redaksia e Diellit do të kërkojë botimin si të përdyjavshme, për ta rikthyer në
një periudhë jo shumë të largët në të përjavshme, për të realizuar kështu ringjalljen
e plotë.
***
Gazeta më e vjetër e Botës Shqiptare, me emrin simbolik "Dielli" sot ka
ditëlindjen, të premten, me 15 shkurt mbushi plot 104 vjet. Gazeta"Dielli" u
themelua në Boston prej Shoqërisë atdhetare Besa-Besë dhe ka si ditëlindje
datën 15 shkurt 1909. Më 11 mars 1912, mbasi shoqëritë shqiptare të Amerikës
vendosën që të federohen në Vatër (dita zyrtare e themelimit të Vatrës 28 prill
1912, dita e njohjes nga Shteti i Massachusetts, 10 qershor 1912) Dielli u bë
pronë e Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra dhe nisi të dalë dy herë në
javë. Me 18 Nëntor 1914, Gazeta nisi të botohet tri herë në javë dhe më 9
nëntor 1915 u bë e përditshme nen drejtimin e Kostë Çekrezit. Natyrisht është
kjo koha më e artë e Vatrës dhe gazetës së saj Dielli. Historishkruesit e
Vatrës dhe të Diellit e kanë bërë tashmë publik faktin se Dielli erdhi si
nevojë shpirtërore dhe informuese për shqiptarët e Amerikës në një kohë të
vështirë.
Mëkëmbësi i Mit'hat Frashërit, i shumëdituri Hasan Dosti, është shprehur se
"Vatra" dhe "Dielli" na zgjuanë iden' e zjarrit e të dritës, që do të thotë
flakë patriotizmi dhe rreze kulture. Këtyre simbolizmave u janë përgjegjur edhe
realitetet".
Kronika e lindjes së Diellit, është e njohur: Me mbylljen e gazetës "Kombi" të
Sotir Pecit në Boston me 10 Janar1909, diktohej nevoja e një tribunë kombëtare
për të luftuar për të drejtat e Kombit shqiptar, ndërkohë që ishte mbyllur
tashmë dhe Albania e Faik Konicës. Kur qe hapur Kombi me 6 qershor 1906 numri i
shqiptarëve sipas regjistrave të kohës ishte rreth 7 mijë,ndërkohë që kur u
mbyll gazeta e Pecit, numri i shqiptarëve së paku kishte shkuar në dhjetë mijë.
Pa gazetën kombi emigrantët shqiptar kishin mbetur si në shkretëtirë, në terrin
e padijes e mosinformimit. Nevoja për një gazetë u bë më emergjente kur xhon
turqit burgosën Dervish Himën sepse i gjetën Flamurin e Shqipërisë në gji dhe
asnjë gazetë në Shqipëri nuk guxoi që të shkruante e ta mbronte atdhetarin nga
frika e represionit turk. Atëhere Konica në Londër dhe Noli në Boston ranë në ujdi
për botimin e një gazeta shqip në Amerikë. Deri në atë kohë dy patriotët nuk
njiheshin përsafërmi me njëri-tjetrin, por ishin të njohur në distancë duke
lexuar shkrimet e njëri-tjetrit në shtypin e kohës si dhe nga letërkëmbimi. Me
përpjekjet e të dy kolosëve të mendimit shqiptar të asaj kohe u ndez ky kandil
kombëtar, siç e cilëson ish editori Refat Gurrazezi, kandil që ndriçon ende
edhe sot në SHBA falë kontributit të shqiptarëve të Amerikës.
Ende nuk dihet se kush e pagëzoi gazetën me këtë emër simbolik në kohën e
errësirës otomane për Shqipërinë. Dihet se emri i Vatrës ka për Kumbar
Konicën.Është e dokumentuar kjo në një artikull të botuar në gazetën Dielli me
rastin e 10 vjetorit të themelimit të Vatrës, në numrin special, ku Konica
dëshmon:"Për emrin, formën federale, Kanunoren, rregulloren, dhe shpiriten e
parë të VATRËS, jam responsible (përgjegjës) unë. Po e drejta është që Vatra,
të cilën un' e lashë çilimi shtatë muajëshe, u rrit, u madhua, u bë një forcë
nga Fan Noli dhe Vatranët e Amerikës, me 1915-1919 dhe në atë zhvillim unë
s'kam patur asnjë pjesë (Faik Konica-Dielli, 31 mars 1922)
Në shkollën e Diellit kanë kaluar shumë gazetarë. Editor i parë i Diellit prej
Shoqërisë Besa-Besë u emërua Faik Konica, por e vërteta është se 29 numrat e
parë të gazetës i drejtoi Fan Noli, më pas erdhi nga Londra Faik Konica dhe e
mori në dorë Diellin. Në historinë e Vatrës është shkruar se editor i parë i
Diellit ishte Fan S. Noli, ndërkohë që në numrin e parë të Diellit qe botuar ky
shënim:"Kjo gazetë do të botohet prej shoqërisë Besa-Besë, e cila do të bëjë
mbledhje të përgjithshme me 15 të marsit(1909), në Boston për të zgjedhur një
direktor.Gjersa të vijë direktori i kësaj flete, Dielli do të dalë një herë më
dy javë, pastaj do të nisë të dalë për javë me rregull."
Faik Konica mbërriti në Boston me 9 tetor 1909. Refat Gurazezi shkruan në
Historinë e Vatrës se "Kur doli nga "Inverna" ish veshur me kostum Kombëtar dhe
i mbajti veshur disa ditë, jo vetëm aq, por s'desh t'i hiqte dhe i lutej Fan
Nolit që të vishej edhe ai si prift me kamilaq të lartë dhe të shëtitjin tok
nëpër rrugët e Bostonit. Më në funt e bindën shokët që i hoqi ato petka dhe
veshi rroba të vendit.Më 22 të tetorit Konica mori drejtimin e Diellit."
DIELLI DHE PROGRAMI KOMBËTAR
"Dielli ishte ungjilli i shqiptarëve të Amerikës, të cilët të mbledhur rreth
Vatrës, e kthyen atë në një busull orientuese në kohë të trazuara, kur kombi
shqiptar përjetonte çastet e vështira të egzistencës. Do të mjaftonte shfletimi
i programit të kësaj gazete për të gjykuar mbi misionin, orientimin, guximin
dhe arritjet në fushën e atdhetarisë, shtetësisë dhe natyrisht të gazetarisë
shqiptare.
Dielli ka meritën historike se shtroi para shqiptarëve programin Kombëtar, i
cili paraqet edhe kthjelltësinë Kombëtare dhe orientimin kombëtar të atyre që e
hartuan atë program. Ka dy mendime për autorin e programit, një pjesë mbrojnë
idenë se e shkroi Noli, një pjese këmbëngulin se sitli është i Konicës, balanca
anon nga i pari. Në programin Kombëtar të Diellit kërkohej njohja e Kombësisë
shqiptare prej qeverisë turke; njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, Arsim
Kombëtar në shqip, kërkohej zhvillim ekonomik, ndërtim rrugësh, kërkohej
përcaktimi i kufijëve kombëtar që të përfshinin Vilajetet e Kosovës, Shkodrës,
Janinës dhe Manastirit dhe këmbëngulej fort për qeverisje të vendit prej
shqiptarëve përmes një Parlamenti Kombëtar.Programi i Diellit kërkonte lirinë
dhe të drejtat e Kombësisë shqiptare prej guvernës turke, por pa u ndarë nga
Perandoria,duke patur të përbashkët veç ushtrinë, punët e luftës dhe punët e
jashtme.
Gazeta Dielli luajti rol të rëndësishëm në përgatitjen e lëvizjeve kryengritëse
të viteve 1910-1912 dhe duket se kjo ishte arsyeja që Perandoria e ndaloi
hyrjen e saj në Shqipëri, por u përdor një reng për ta futur gazetën sërish në
Portat e Perandorisë dhe në Shqipëri, u përdor emërtimi"Dielli dhe Flamuri".
Aty nga gushti 1912 Dielli u la i lirë pasi Qeveria e Qamil Pashës vendosi ta
njohë autonominë e Shqipërisë, gjë që nuk u konkretizua sepse shtetet e
Ballkanit i shpallën luftë Turqisë në tetor 1912.
Që në kryeartikullin e parë të Konicës në Dielli me 29 tetor 1909, u shfaq
mendimi për krijimin e një shoqërie të fortë Kombëtare, rreth së cilës të
mblidheshin të gjithë shqiptarët e Amerikës. Konica e drejtoi Diellin deri në
mars 1910, më pas për ca kohë Diellin e nxori komisioni i Besa-Besën , por ai
nuk vazhdoi më gjatë se fundi i prillit, Konica e rimori Diellin si editor në
fillim të majit deri në korrik. Gazeta nuk doli për 3 muaj. Është koha kur
Konica nxjerr Trumbeta e Krujës në St. Louis.
NOLI, KONICA DHE EDITORËT E TJERË QË DREJTUAN DIELLIN
Gazeta "Dielli" qe me fat sepse që në numrin e parë trashëgoi erudicionin e Fan
Nolit, stilin e tij informativ, ironik e sarkastik; dhe më pas edhe përvojën e
vyeshme e stilin polemizues, por dhe plot elegancë të Faik Konicës, Kristo
Dakos, Kostë Çekrezit, Bahri Omarit, Rafat Gurrazezit,Qerim Panaritit, Nelo
Drizarit, Xhevat Kallajxhiut, ish drejtorit të gazetës Demokratia e
Gjirokastrës, Athanas Gegës etj. Mbi të gjitha Faik Konica, i mbiquajturi
"babai i gjuhës shqipe" sillte me vete shkollën e madhe të Albania-s, ç'ka
shërbeu në rritjen e standardeve të profesionalizmin të mëtejshëm të Diellit.
Duke shfletuar koleksionet e Diellit, bindesh se secili prej editorëve i dha
ngjyrën e stilit dhe të shpirtit të vet gazetës së shqiptarëve të Amerikës.
Lënda që rrjedh në faqet e Diellit i ngjanë një përroi malor që rrjedh
rrëmbyshëm, pa u ndalur; në të është përjetësuar jo vetëm historia e
shqiptarëve të Amerikës, por e gjithë shqiptarëve, kudo që jetojnë. Aty është
kombi shqiptar, aty është shteti shqiptar, pasi qe fat për Vatrën që lindi para
shtetit dhe e orientoi shtetin, që foshnje.
Gurazezi, hartuesi i së parës Histori të Vatrës, shkruan se si Noli ashtu dhe
Konica patën mosmarrëveshje me komisionin e Besa-Besën që nxirrte gazetën. Në
kohën kur Noli vazhdonte studimet në Harvard, nuk e braktisi gazetën që e
kishte krijuar vetë. Edhe pse ishte i ngarkuar me studimet dhe punët e kishës
ai gjente kohë të drejtoi Diellin edhe për nëntë muaj, tetor 1910- qershor
1911. Pas Nolit ishte Efthim Natsi, që e mori përsipër barrën e drejtimit të
Diellit për dy herë, por me periudha të shkurtëra kohore. Pas tij ishte Kristo
Floqi editor i Diellit nga tetori 1911 deri në korrik 1912. Konica edhe pse e
la Trumbetën e Krujës dhe iku nga St. Louisi, nuk u mor për ca kohë
drejtëpërsëdrejti me Diellin dhe aso kohe lëshoi një batutë, që i zemroi ata që
merreshin me Diellin "Nuk e lexoj më Diellin pasi kam frikë se harroj shqipen"
pat thënë Faiku, por në fakt iu afrua prapë Diellit dhe bashkëpunoi me të
ngushtësisht.